O. Ýazmyradowa, A. Nabatowa KÄrhananyň ykdysadyýeti

Soraglar we ýumuşlar
1. «Maýa goýum» düşünjesine kesgitleme beriň.
2. Maýa goýum işiniň nähili maksatlary bolup biler?
3. Maýa goýum işiniň esasy ýörelgelerini aýdyp beriň.
4. Maýa goýumlaryň esasy görnüşlerini aýdyp beriň we mazmunyny açyp görkeziň.
5. Maýa goýumçy kim we maýa goýumçylaryň haýsy esasy toparlaryny atlandyryp bilersiňiz?
6. Maýa goýum ulgamynyň subýektlerini aýdyp beriň.
 11.2.
Kärhananyň maýa goýum işi
Maýa goýum işiniň düýp manysy kärhananyň ykdysady ösüşini üpjün etmek üçin, bir 
tarapdan, maýa goýum serişdelerini çekmek we jemlemek boýunça çäreleriň dürli döwür 
üçin toplumyny emele getirmekden, beýleki tarapdan, maýa goýum maksatnamalaryny we 
maýa goýum işini amatly etmekden ybaratdyr.
Maýa goýum maksatnamasy – bu kärhanada ähli maýa goýum taslamalaryny dur­
muşa geçirmegiň meýilnamasydyr. Maýa goýum taslamasy diýip maýa goýumlaryny 
amala aşyrmagyň ykdysady taýdan maksada laýyklygynyň, möçberiniň we möhletleriniň 
esaslandyr malaryna, şeýle hem şu mesele boýunça iş ýüzündäki hereketleriň (telekeçi­
lik meýilnamasynyň) we olary durmuşa geçirmegiň beýanyna düşünilýär. Maýa goýum 
maksatnamasynyň mazmuny kärhananyň maýa goýum syýasaty bilen kesgitlenýär, ol bol­
sa kärhananyň seredilýän döwürdäki strategiýasyna baglydyr.
Kärhananyň maýa goýum syýasaty şu maksatnamany emele getirýän maýa goýum 
taslamalaryny durmuşa geçirmek üçin zerur bolan maýanyň ululygyny we gurluşynyň esas­
landyrmasyny öz içine alýar.
Zerur bolan maýa goýum serişdelerini kärhana içki we çekilen daşky çeşmeleri peý­
dalanmagyň hasabyna alyp biler. Içki maýa goýum çeşmelerine şular degişlidir:
– kärhananyň ätiýaçlyk gaznasy;
– ulanyş tutumly gaznasy;
– kärhananyň ygtyýarynda galýan peýda;
– paýdarlaryň umumy ýygnagynyň karary boýunça kärhanany ösdürmäge gönükdi­
rilýän diwidendler we ş.m.

---

151
Kärhananyň içki ätiýaçlyklarynyň maýa goýuma bolan islegi doly üpjün edip bil­
meýän halatlarynda serişdeleri daşky maliýeleşdirmegiň hasabyna başga ýerlerden çekmek 
zerurlygy ýüze çykýar.
Kärhananyň pul serişdelerini çekmek maksady bilen, paýnamalar bukjasynyň bir 
bölegini satýan ýa­da paýnamalaryň täze emissiýasyny amala aşyrýan mahalynda, kärha­
nanyň paýnamalaryny satyn alýan we şeýlelikde onuň işini maliýeleşdirýän maýa goýum­
çyda firmanyň esaslyk maýasynyň bir bölegine bolan eýeçilik hukugy ýüze çykýar. Şu 
görnüşde çekilen serişdeler diňe bellibir derejä çenli öz serişdeleri bolup durýar.
Degişlilikde, kärhanada maliýe bergi borçnamalary ýüze çykýar. Şu ýagdaýda 
maliýeleşdirmegiň kärhananyň eýeleri bolup durmaýan karzdarlar tarapyndan amala 
aşyrylýandygy sebäpli, şunuň ýaly maýa karz alnan maýa diýlip atlandyrylýar.
Karzyň berilýän möhletine baglylykda, karz serişdeler uzak möhletli we gysga 
möhletli serişdelere bölünýär. 
Möhleti bir ýyla çenli bolan karzlar gysga möhletli karzlar hasap edilýär, ýöne hüm­
metsizlenmäniň derejesi ýokary bolan şertlerde bu çäk 6­9 aýa çenli peselýär. Tejribäniň 
görkezişi ýaly, kärhanalaryň köpüsi şu shemany ileri tutýarlar: esasy maýa we dolanyşyk 
maýasynyň has durnukly bölegi (ätiýaçlyk gory we ş.m.) uzak möhletli karzlaryň hasaby­
na, galan bölegi gysga möhletli karzlaryň hasabyna maliýeleşdirilýär. 
Karzlaşdyrmagyň däp bolan görnüşi bilen bir hatarda soňky ýyl larda karzlaşdyrma­
gyň karz alyjy kärhana tarapyndan gönüden göni pul serişdelerini almak bilen bagly bol­
madyk görnüşleri, ýagny lizing, faktoring, täjirçilik we ipoteka karzy ýaly görnüşler hem 
ösüşe eýe boldy. Günbataryň maliýe bazarlarynda karzlaşdyrmagyň bu görnüşleriniň köp 
ýyllyk taryhy bardyr, ýöne biziň şertlerimiz üçin bu täze ýagdaýdyr.
Faktoringde ýörite firma (faktor) müşderiden bergileri almaga bolan hukugy satyn 
alýar we öz müşderilerine olaryň bergidarlaryna bildirýän talaplaryny bölekleýin töleýär, 
ýagny bergidaryň töleg möhleti dolmazdan öň berginiň 70%­den 90%­ne çenlisini gaý­
tarýar. Berginiň galan bölegi, müşderilere, göterimleri aýyrmak bilen, bergidar bergini 
doly üzenden soň gaýtarylýar. Netijede, faktor­firmanyň müşderisi algysyny tiz gaýtarmak 
mümkinçiligini alýar, onuň üçin bellibir göterim töleýär.
Kärhana faktoring hyzmatyna ýüzlenmek bilen, debitor berginiň möçberini azaldýar, 
şeýlelikde hem öz maliýe durnuklylygyny we geçginliligini ýokarlandyrýar. 10-njy tablisa-
da karzlaşdyrmagyň däp bolan görnüşleriniň we faktoringiň deňeşdirilýän artykmaçlyklary 
we ýetmezçilikleri görkezilýär.
Täjirçilik karzy adatça bir kärhana tarapyndan beýleki kärhanadan harytlar satyn al­
nanda ýa­da önümçilik ätiýaçlyklary emele getirilende ulanylýar. Kärhananyň täjirçilik 
karzy satyn alynýan haryt üçin tölegiň möhletini soňa süýşürmek bolup durýar, onuň üçin 
satyja öwezini doluş tölegleri tölenýär (karz möhleti näçe ýokary bolsa, maliýeleşdirmegiň 
şu görnüşiniň çeýeligi ýokary bolýar. Mysal üçin, lomaý söwda firmalary harytlaryň tölegi 
2 hepdeden geçirilende 10% ýeňillikli, 1 aýdan soň tölenende 5% ýeňillik, 2 aýdan soň 
tölenende doly bahasy bilen, 3 aýdan tölenende bolsa 5% nyrh goşundysy bilen teklip edip 
bilerler).

---

152
Ösen bazar ykdysadýetli ýurtlaryň köpüsinde täjirçilik karzy kiçi kärhanalary ma­
liýeleşdirmegiň esasy görnüşi bolup durýar.
Ipoteka karzy bazar ykdysadyýetinde maýa goýumlary maliýeleşdirmegiň ösen 
görnüşleriniň biri bolup durýar. Onuň düýp manysy goz galmaýan emlägi girew goýmagyň 
hasabyna uzak möhletli karzlary bermekden ybaratdyr. Ipoteka karz institutlary (ipoteka 
gaznalary, karz jemgyýetleri we ş.m.), düzgün bolşy ýaly, karz alyjy tarapyndan girew 
görnüşinde resmileşdirilen gozgalmaýan emlägiň hasabyna gymmatly kagyzlary çykar­
mak bilen, karzdarlar bilen karz alyjylaryň arasynda araçy wezipesini ýerine ýetirýärler. 
Ipoteka karzlary bo ýunça tölegleri hasaplamagyň usulynyň şunuň ýaly karz laşdyrmagyň 
uzak möhletli häsiýeti bilen bagly öz aýratynlyklary bardyr. Ipoteka karzlary boýunça 
tölegler annuitet görnüşde bolup bilerler, şunda ipoteka töleginiň pul möçberi şertna­
manyň hereket edýän möhletiniň bitin dowamynda hemişelik (üýtgewsiz) bolup durýar 
we karzy üzmek üçin deň ölçegli gatançlardan hem­de karz boýunça göterimden emele 
gelýär ýa­da onuň «şar» töleg görnüşi bolýar. Şu ýagdaýda karz ipoteka şertnamasynyň 
möhleti tamamlanandan soň bir wagtda üzülýär, aralyk möhletlerde bolsa diňe göterimler 
tölenýär. 
Maliýeleşdirmegiň görnüşini saýlap almagyň we maýa goýum maksatnamasyna 
goşmak üçin maýa goýum taslamalaryny seçip almagyň soňundan maýa goýum maksat­
namasyny amatly etmek üçin ýörelgeleýin ähmiýeti bardyr. Wagt we serişdeler boýunça 
çäklendirmeler berjaý edilen halatynda kärhananyň strategik maksatlaryna ýetilmegini iň 
gowy ýagdaýda üpjün edýän maýa goýum maksatnamasyny amatly maksatnama hasap 
edilýär.
10-njy tablisa.