O. Ýazmyradowa, A. Nabatowa KÄrhananyň ykdysadyýeti

maliýe däl aktiwlere maýa goýumlar (önümçilik maýa goýum lary):
– esasy maýa goýulýan goýumlar;
– esasy gaznany düýpli abatlamak üçin goýulýan goýumlar;
– maddy däl aktiwlere goýulýan goýumlar;
– dolanyşyk gaznalarynyň ätiýaçlyklaryny artdyrmak üçin goýulýan goýumlar;
– beýleki maliýe däl aktiwlere goýulýan goýumlar (ýer böleklerini we tebigatdan peý­
dalanyş obýektlerini satyn almagy we ş.m.goşmak bilen);
maliýe maýa goýumlary:
– beýleki kärhanalaryň gymmatly kagyzlaryna goýulýan goýum lar;
– döwlet we ýerli zaýomlaryň obligasiýalaryna goýulýan goýum lar;
– beýleki kärhanalaryň esaslyk maýalaryna goýulýan goýumlar;
– beýleki kärhanalara berlen karzlar;
adam maýasyna maýa goýumlar:
– kärhanada işläp ýören ýa­da işlemegi mümkin bolan işgärleriň bilimine goýulýan 
goýumlar;
– kärhananyň işgärleriniň hünärini ýokarlandyrmaga goýulýan goýumlar;
– saglygy goraýyş desgalaryna maýa goýumlary goşmak bilen, kärhananyň durmuş 
ulgamyna goýulýan goýumlar;
– tehniki howpsuzlygy üpjün etmäge we zähmet şertlerini gowulandyrmaga goýulýan 
goýumlar.
Soňky ýyllarda maliýe däl aktiwlere goýulýan maýa goýumlaryň arasynda esasy 
maýa goýulýan goýumlar öňde barýar. Olaryň hem­de düzüminde gurluşyk­gurnama işleri, 
enjamlar, gurallar, esbaplar we gaýry düýpli işler hem­de harajatlar tapawutlanýar. Jemläp 
alanyňda olar düýpli goýumlaryň tehnologik gurluşyny emele getirýärler. Ykdysadyýeti 
döwrebaplaşdyrmak nukdaýnazaryndan esasy agram maşynlara, enjamlara, ulag serişde­
lerine goýulýan goýumlara düşýär. 
Soňky ýyllarda maşynlara we enjamlara goýulýan esasy maýa goýumlaryň düzümin­
de bellibir üýtgeşmeler bolup geçýär. Iň täze maglumat­aragatnaşyk enjamlaryna we ola­
ra ugurdaş maksatnama üpjünçiligine goýulýan goýumlar artýar. Tehniki taýdan ösüşiň 
häzirki tapgyrynda bu enjam ähli önümçilik işini birleşdirýär, şol bir wagtyň özünde ony 
özgerdýär.
Bazar ykdysadyýetinde maliýe maýa goýumlary degerli rol oýnaýar, sebäbi önümçilik 
maýasyndan tapawutlylykda, maliýe maýasy has ykjamdyr. Şonuň üçin hem paýnamalara, 
obligasiýalara we beýleki gymmatly kagyzlara goýulýan maliýe maýa goýumlary maýany 
ykdysadyýetiň ulgamlarynyň arasynda ondan­oňa geçirmegiň ykdysadyýetdäki gurluş öz­
gertmelerine ýardam edýän iň gowy serişdesidir.
Häzirki zaman ylmy­tehniki üstünlikleriň ykdysadyýetiň ösüşine edýän täsiriniň artma­
gy adam maýasynyň hilini ýokarlandyrmagyň zerurlygyny şertlendirýär. Adam maýasyna 
köp möçberde maýa go ýumlary goýmak, ýagny işgärleriň bilimini we olaryň hünär dereje­
siniň laýyklygyny hem­de bu derejäniň yzygiderli ýokarlanmagyny üpjün etmek üçin ha­
rajatlara zerurlyk ýüze çykýar. Şu ugurdaky harajatlaryň uzak möhletleýin häsiýeti bolup, 
10. Sargyt № 996

---

146
olar köp ýyl laryň dowamynda girdeji getirýärler. Saglygy goraýyş ulgamyna goýulýan maýa 
goýumlar barada hem şolary aýdyp bolar, olar hem geljekde özüni ödeýär.
«Maýa goýum tapgyrynyň» kesgitlenen kadasyna laýyklykda başlangyç, gündelik we 
goşmaça maýa goýumlar tapawutlandyrylýar.
Başlangyç goýumlar – kärhanany ýa­da onuň bilen utgaşykly önümçiligi döretmek 
üçin maýa goýumlar;
Gündelik goýumlar – döwrebaplaşdyrmak ýa­da düýpli abatlamak arkaly esasy seriş­
deleri iş ýagdaýynda saklamak ýoly bilen kär hananyň işini üpjün edýär. 
Goşmaça goýumlar – hereket edýän önümçilige goýulýan, kärhananyň kuwwatlyk­
laryny giňeltmäge gönükdirilen maýa goýumlar: çykdajylary azaltmak maksady bilen, 
önümçilik işlerini kämilleşdirmek; çykarylýan önümleriň nomenklaturasyny artdyrmak we 
olaryň täze bazarlara aralaşmagy üçin kärhananyň önümçilik ugruny üýtgetmek hem­de 
onuň önümçiligini diwersifisirlemek.
Goýulýan ugurlary boýunça maýa goýumlar kärhananyň (guramanyň) önümçilik­ýer­
leme işiniň goýumlaryň gönükdirilýän tapgyrlaryna baglylykda, toparlanma bölünýär. 
Önümçilik kärhanasy üçin şu tapgyrlar görkezilýär:
– maddy­tehniki üpjünçilik, ýagny materiallar, ýarym taýýar önümler, tehnika, ulaglar 
bilen üpjün etmek;
– önümçilik;
– ýerlemek.
«Maýa goýumlaryň eýeçilik görnüşiniň» kesgitlenen kadasy boýunça şu görnüşler 
tapawutlandyrylýar:
– döwlet goýumlary – dürli derejedäki döwlet häkimiýeti edaralary tarapyndan degişli 
býujetleriň, býujetden daşary gaznalaryň we karz serişdeleriň hasabyna, şeýle hem döwlet 
kärhanalary we döwletiň gatnaşmagyndaky kärhanalar tarapyndan amala aşyrylýar;
– daşary ýurt goýumlary – daşary ýurtlaryň ýuridik we fiziki şahslary tarapyndan, şeýle 
hem gönüden göni daşary döwletler we halkara guramalary tarapyndan amala aşyrylýar;
– hususy goýumlar – fiziki we döwlete dahylsyz ýuridik şahslar tarapyndan amala 
aşyrylýar;
– garyşyk goýumlar – döwlet gurluşlary tarapyndan eýeçiligiň döwlete degişli däl 
görnüşlerindäki kärhanalar we şahsy adam lar tarapyndan bilelikde amala aşyrylýar;
– bilelikdäki goýumlar – ýurduň we daşary ýurtlaryň maýa goýumçylary tarapyndan 
bilelikde amala aşyrylýar.
«Maýa goýumlaryň çäkleýin ýerleşmeginiň» kesgitlenen kadasyna laýyklykda üç 
ugur görkezilýär:
– sebitleýin goýumlar – serişdeleri ýurduň anyk sebitiniň çäkle rinde goýmak;
– içki goýumlar – tutuş ýurduň çäklerinde ýerleşdirilen obýektlere serişde goýmak;
– daşary ýurtlarda goýumlar – ýurduň çäklerinden daşarda ýerleşýän obýektlere seriş­
deleri goýmak.
«Maýa goýumlary maliýeleşdiriş çeşmeleriniň» kesgitlenen kadasyna laýyklykda 
kärhanalar şunuň ýaly toparlanma bölünýär:
– öz serişdeleri, şol sanda: guramanyň ygtyýarynda galýan peýda; ulanyş tutumlary; 
beýlekiler;

---

147
– çekilen serişdeler, şol sanda býujet serişdeleri.
Maýa goýumlary toparlara bölmek üçin goşmaça alamatlar hem peýdalanylyp bilner:
– ilkibaşky maýa goýumlaryň talap edilýän möçberi – kiçi, orta we iri taslamalar üçin;
– beýleki maýa goýumlaryň täsirine düşme derejesi – garaşsyz maýa goýumlar; ugur­
daş maýa goýumlaryny talap edýän goýumlar; bäsleşýän maýa goýum çözgütlerine duýgur 
maýa goýumlar;
– netije almak görnüşi, ol maýa goýumyň maksatlaryna laýyklykda kesgitlenýär;
– maýa goýumlaryň olar bilen has ýakyn baglanyşykly funksional düzüm bölekleri;
– maýa goýum obýektiniň pudaklaýyn degişliligi;
– maýa goýumlary amala aşyrmagyň hökmanylyk derejesi boýunça – absolýut hök­
many, hökmany, hökmany däl.
«Maýa goýum» düşünjesi maýa goýmak prosesiniň esasy üç elementi bilen ýakyndan 
baglydyr:
– maýa goýulýan obýekt;
– maýa goýum işiniň subýekti;
– maýa goýum hereketleri.
Maýa goýum obýekti diýip ol babatynda maýa goýumlar amala aşyrylýan teleke­
çilik işiniň obýektine düşünilýär. Maýa goýum obýekti diňe maýa goýum çärelerini ge­
çirmek prosesinde bolýar. Maýa goýumçy üçin ol maýa goýumçynyň maksatlaryny ka­
nagatlandyryp bilýän derejede gyzyklanma döredýär. Şonuň üçin hem obýektiň maýa 
goýumçy üçin aralyk ähmiýeti bardyr – ol şu maksatlary kanagatlandyrmagy bes eden 
pursatynda satylýar ýa­da ýatyrylýar. 
Maýa goýum işi köp sanly gatnaşyjylaryň bolmagyny göz öňünde tutýar. Onuň 
subýektleri hökmünde bir tarapdan, erkin maýa goýum serişdeleri bolan ýuridik we fiziki 
şahslar (banklar, maliýe kompaniýalary we beýleki maýa goýum institutlary, kärhanalar 
we guramalar, şeýle hem hususy maýa goýumçylar) beýleki tarapdan maýa goýum serişde­
lerine zerurlyk çekýän kärhanalar we guramalar.
Maýa goýum işi bellibir şertlerde araçylaryň bolmagyny talap edýär, olaryň wezipesi 
maýa goýum institutlarynyň maýa goýum serişdelerini sarp edijiler bilen özara gatnaşy­
gyny üpjün etmek bolup durýar.
Maýa goýum hereketleri (işi) diýip maýa goýumçynyň maýa goýum obýektini saýlap 
almak we döretmek, ony ulanmak, kähalatda bolsa ýatyrmak, şeýle hem zerur bolan goş­
maça goýumlary amala aşyrmak boýunça yzygiderli çärelerine düşünilýär.
Maýa goýum işini seljermek we baha bermek prosesinde «maýa goýmak» we «ma­
liýeleşdirmek» düşünjeleri ýüze çykýar we biri­biri bilen ýakyndan gatyşyp gidýär. Resmi 
taýdan maýa goýum işi hemişe pul serişdelerini sarp etmekden başlanýar, maliýeleşdirmek 
bolsa degişli maýa goýum taslamasyny amala aşyrmagyň ilkinji tapgyrynda pul serişdeleri­
niň bolmagyny ýa­da gelip gowuşmagyny göz öňünde tutýar. 
Şonuň üçin hem maýa goýum işi ilkibaşdan öz serişdeleriňi ýa­da karz alnan seriş­
deleri sarp etmek bilen bilelikde bolup geçýär we goýlan maýa goýumlaryň netijesinde 
geljekdäki girdejileriň çykdajylardan ýokary boljakdygyndan ugur alýar.
Maliýeleşdirmek bolsa öz serişdeleriň bolmagyny ýa­da daşky çeşmeleriň serişdeleri­
niň bolmagyny göz öňünde tutýar, daşky serişdeler, eger olary maýa goýumçy karzyna alan 
bolsa, geljekde göterimler bilen yzyna gaýtarylmalydyr.

---

148
Karz alyjynyň nukdaýnazaryndan karz geleşigi onuň işiniň maliýeleşdirilmegi, ýagny 
hökmany suratda gaýtarmak we göterimleri tölemek (karz serişdeleriniň peýdalanylandy­
gy üçin töleg) şertlerinde onuň pul serişdeleriniň bellibir möçberini almagy we ony öz 
garaýşyna görä peýdalanmagy bolup durýar. Karzdar üçin karz alyja serişdeleriň peýda­
lanylandygy üçin göterim görnüşinde töleg almak bilen, olary gaýtarmak şertlerinde bel­
libir möhlete berilýän pul serişdeler onuň maýasynyň kepillendirilen girdejini almak üçin 
goýulmagy bolup durýar. 
Maýa goýum bazarynda hereket edýän maýa goýumçylaryň şu toparlaryny görkezip 
bolar:
1. Strategik goýumçylar – bazarda uzak möhletleýin bolmak maksady bolan, hereket­
leriň strategiýasyny, maýa goýum ýagdaýynyň üýtgemelere durnuklylygyny saýlap alan 
maýa goýumçylar. Kärhananyň önümçilik, maliýe we gündelik işine doly gözegçilik edýän 
strategik maýa goýumçynyň bolmagy kärhananyň işinde düýpli özgerişlikleriň boljakdy­
gyny aňladýar.
2. Wençur goýumçylar – bazara golaýda gelen we bazary eýelemek babatynda uzak 
möhletli maksatlary öňünde goýmaýan maýa goýumçylar. Bu kompaniýalaryň köp böle­
gi uzak bolmadyk wagtyň dowamynda araçylyk, söwda we maliýe amallarynda ýokary 
töwekgelçilik bilen bagly örän ýokary girdeji almakdan ugur alýar.