O xoshimov, S. Saidaxmedov

2.6-rasm. Dvigatelni ishga tushirish diagıammasi.


Mexanik tavsifiarning umiimiy xususiyatlari. Dvigatelning hamma mexanik tavsiftarini to‘g‘ri burchak (dekart) koordinatalar tizimining to‘ma kvadrantida tasvirlash mumkin. Birinchi kvad- rantda yakorning musbat yo‘na1ishda aylangan dvigatel rejimidagi mexanik tavsiflari, uchinchi kvadrantda esa reverslashdagi dvi- gatel rejimi moment va burchak tezligi teskari ishora bilan joy-
lashadi. Oxirgi tavsiflarni quyidagi formula bilan hisoblab chiqish mumkin:
^M (2.28)

Energiyani tarmoqqa qaytarib generator (rekuperativ) tor- mozlash, dinamik tormozlash va teskari ulash rejimida tormozlash tavsiflari ikkinchi va to‘rtinchi kvadrantlarda joylashadi.

Energiyani tarmoqqa qaytarib (rekuperativ) tormozlash. Bu rejim dvigatelni dvigatel rejimida ishlayotganda mexanizm harakatga (dvigatel aylanishiga) qarshilik ko‘rsatmaydigan holler- da mavjud bo‘1adi.
Bunda momentlar yig‘indisi ta’siri ostida elektr yuritma tezlanishi ortadi (tezlanadi), natijada dvigatelning EYK ortadi (2.27) tenglama bilan aniqlanadigan tok qiymati esa kamayadi. Dvigatel burchak tezligi salt yurish tezligi my ga yetganda EYK ning qiymati tarmoq kuchlanishi qiymatiga, tok esa nolga teng bo‘ladi:
^{Z= (U -K}EY)' ^{R — 0. (2.29)}

Statik (qarshilik) momenti ta’siri ostida dvigatel tezligi ortib boradi (m > my), natijada uning EYK tarmoq kuchlanishidan katta bo‘ladi, shuning uchun:

’I - {U - K )/R — {U-E)/R 0. (2.30)
Shunday qilib, dvigatel momenti o‘z yo‘nalishini o‘zgartiradi, ya’ni, harakatlantiruvchi emas, balki tormozlovchi bo‘lib qoladi. Tezlikning o‘rnatilgan holatiga statik moment va dvigatelning tormozlash momenti o‘zaro muvozanatda bo‘lganida erishiladi. Bu holda, elektr mashina mexanik energiyani elektr energiyaga aylantirib, tarmoqqa beradigan generatorga aylanadi.
Amalda bunday tormozlash ko‘tarish — transport qurilma- larida qo‘l1aniladi. 2.7-rasmda dvigatelning mexanik tavsiflari tasvirlangan va yukni M momenti bilan tushirayotganda uni teskari aylanishi ko‘rsatilgan.
Yukni tushirish jarayonining boshlanishida M ni chegaralash uchun yakor zanjiriga qo‘shimcha qarshilik kiritiladi. Shundan
so‘ng dvigatel tabiiy mexanik tavsifga o‘tkaziladi. Tezlik Mp ning o‘rnatilgan qiymatidan m tezlikdan ozgina kattaroq bo‘ladi. Shuning uchun yukni tushirishdagi bunday tormozlash rejimida tezlik yukni ko‘tarishdagi tezlikdan kattaroq tezlikda amalga oshiriladi.



2.7-rasm. Ko‘tarish mexanizmi yuritmasining rekuperativ tormozlash rejirrıidagi mexanik tavsiflari.

Elektrodinamik tormozlash. Elektrodinamik tormozlash (dinamik) rcjimida dvigatelning yakor zanjiri tashqi tomrozlash rczistori fi„ ga ulanadi (2.8- rasm, n), qo‘zg‘atish chulg‘ami esa magnit oqimini saqlab qolish maqsadida tarmoqqa ulangan holda qoladi. Dvigatel yakori tarmoqdan uzilgan bo‘lSa ham, u aylanish yo‘nalishini saqlab qoladi hamda EYK yakordagi tok (moment) yo‘nalishini o‘zgartiradi va tormozlovchi bo‘ladi:

bu yerda: R — ya + tr•
(2.31)

Bu holda yuritmaning mexanik qismida to‘plangan kinetik energiya (reaktiv statik moment) yoki potensial energiya (aktiv statik momentda, masalan, yukni tushirayotganda) issiqlikka aylanib, yakor zanjiridagi qarshilik A ni qizdirib, issiqlik sifatida tashqariga chiqib ketadi.

2.8-rasm. Dvigatelning dinamik tormozlash rejimidagi elektr sxemasi (a) va mexanik tavsiflari (ö).


Bu rejim uchun mexanik tavsif tenglamasi 2.20 tenglamadan
U — 0 deb olinadi:
^M (2.32)
Tenglama (2.32) yordamida hisoblangan tavsiflar fi = var, bo‘lganda koordinata boshida to‘plangan to‘g‘ri chiziqlar kabi bo‘ladi. Bu tavsiflar ikkinchi va to‘rtinchi kvadrantlarda joylasha- di.
Yuritmani dvigatel rejimidan bunday tormozlash rejimiga o‘tkazish jarayoni 2.8- rasm, b da ko‘rsatilgan. Dvigatel avval m tezlik va M moment bilan 1-nuqtadan boshlab ishlayotgan edi. Yakorni tarmoqdan uzib tormozlash qarshiligiga ulangandan so‘ng yuritma boshlang‘ieh moment 2 bilan 2- nuqtaga o‘tadi. ^{Shundan so‘ng tezlik kamayishi bilan tormozlash momentİ M}tr ham no1 qiymatiga intila boradi.
Aktiv statik moment bo‘1ganda (qarshilik momenti) dinamik tormozlash jarayoni 2.7-rasmdagi 2-3-0 chiziq bilan tavsiflan- gan.
Yukni tushirish paytida aktiv statik moment bo‘lib, dvigatel m tezlik bilan aylanib tarmoqqa energiya berish rejimida (tormoz- lash) ishlaydi (l- nuqta).
Agar dvigatel yakorini 2-3-0 tipidagi dinamik tormozlash mexanik tavsifida tashqi rezistor tr ga ulansa, u holda dvigatel tavsifidagi 2- nuqtaga o‘tadi. Bu holda m < 0 bo‘Igani tufayli yakor toki va dvigatel momenti ₂ noldan katta bo‘ladi. Mz
bo‘lganligi uchun aylanish m'q tezlikkacha sekinlashadi. Natijada
yuk dinamik tormozlash mexanik tavsifidagi 3- nuqtaga mos keiadigan ) o' | < | m | yangi o‘rnati1gan tezlik bilan tusha bosh- laydi.
Agar rezistor RIR qarshiligi kamaytirilsa, yukni tezlik |m'
|«i | da tushirish mumkin.
Reaktiv va aktiv qarshilik (statik) momentidagi rejimlarning bir-biridan farqi reaktiv qarshilik momenti bo'lganda tormozlash jarayoni yuritmani to‘la to‘xtagunicha amalga oshiriladi. Aktiv qarshilik momenti bo‘lganda esa, o‘matilgan harakat tezligi m gacha amalga oshiriladi. Shuning uchun mexanizmni to‘la to‘x- tatish uchun elektrodinamik tormozlash oxirida maxsus tormoz- lash qurilmasini qo‘llab mexanik tormozlashga o‘ti1adi.
Teskari ulab tormozlash. Teskari ulash rejimi deb dvigatel yakori kinetik yoki potensial energiya zaxirasi bilan aniqlanadigan momentlar ta’siri ostida (elektromagnit moment ta’siriga nisbatan) teskari tomonga aylanishga aytiladi.
Agar teskari ulanish rejimi kichik qarshilik ftg ulangan holda amalga oshirilsa va yangi mexanik tavsif 4-nuqtadan o‘tadigan nur bo‘lsa, u holda (teskari ulanib) tormozlash rejimi 5-nuqtada tugamaydi. Dvigatel reverslanib 6-nuqta koordinatalari bilan aniqlanadigan dvigatel rejimiga o‘tib ketishi mumkin (2.9-rasm).
Reversning oldini olish uchun mexanik tavsifda dvigatel 5- nuqtaga yetganda uni tarmoqdan uzib, mexanik tormozlash usuli qo‘llanadi.
Aktiv qarshilik momenti bo‘lgan teskari ulab tormozlash rejimi yakor zanjiriga katta qarshilik kiritish bilan amalga
oshirilib, bu holda yakordagi qutblar o‘rni almashtirilmaydi (2.10- rasm).


2.9-rasm. Reaktiv statik moment bo‘lganda va teskari ulanish rejimida dvigatelning ulanish sxemasi (n) hamda mexanik tavsiflari {b).


Bu holda, potensial kuchlar ta’siri ostida yakor tormozlanadi. Shundan so‘ng dvigatel teskari tomonga aylanib EYK o‘z isho- rasini o‘zgartiradi. Shuning uchun to‘rtinchi kvadrantda ishlagan- da dvigatel toki oldingi yo‘nalishni saqlab qoladi va u quyidagi formula bilan aniqlanadi:
/=
Dvigatelni dvigatel rejimidan tormozlab teskari ulanish rejimiga o‘tish jarayoni 2.10- rasmda keltirilgan. O‘z-o‘zidan ko‘- rinib turibdiki, bu holda tormozlash rejimini Ri qarshiligiga bog‘liq holda turli tezlikl Ü q< 0) bilan ta’minlash mumkin va bunda yuritmaning to‘la to‘xtashi ham ta’minlanadi (d nuqta).
Yuritmaning -m tezligi bilan ishlashi ko‘tarish-transport qurilmalarida qo‘1laniladi va bu yukni kuchli ravishda tushirish deyiladi.



2.10-rasm. Aktiv statik moment bo‘lganda dvigatelning
ulanish sxemasi (a) va mexanik tavsiflari (b).

Shuni ta’kidlash jOİZki, _tr hamda ?-nuqta qiymati bilan aniqlanadigan yuritmaning bir holatidan reaktiv moment ta’sirida (2.9- rasm b dagi 3-nuqta) nı = 0 tezlikka erishish jarayoni aktiv moment bo‘lgandagiga nisbatan (2.10- rasm f› dagi 3-nuqta) tez- roq kechadi.