O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

Bahorgi arpa. D unyo dehqonchiligida 55,6 m ln. gektar m aydonni 
egallaydi, hosildorligi 38 s/ga, yalpi hosil 153,5 mln. tonnani tashkil etgan. 
0 ‘zb ek isto n d a baho rgi a rp a beda bilan qoplam a ekin va toza holda 
ekiladi. U su g ‘orilad igan yerlard a d oni va k o ‘k m assasi uchun ham
yetishtiriladi.
0 ‘zbekistonda bahorgi arp a lalm ikor va sug‘oriladigan yerlarda 20 
ming gektar m aydonga ekiladi. Yetishtiriladigan arpani M X M da uch 
guruhga b o iis h mumkin: 1. Shimoliy oziq-ovqat arpasi. 2. Janubiy yem- 
xashak va eksport arpasi. 3 G ‘arbiy pivo arpasi. Bunday b o iin ish juda 
nisb iy, s a b a b i a rp a y e tish tirila d ig a n m in ta q a la rd a a rp a do n i tu rli 
m aqsadlarda foydalanilishi m umkin.
0 ‘zbekistonda lalmikorlikda bahorgi arpa 4-7 s/ga, suvlikda 35-40 s/ 
ga hosil beradi. Ilg‘or xo‘jaliklarda, suvlikda arpa hosili 65-70 s/ga yetadi.
Botanik ta’rifi. H ordeum L avlodiga kiruvchi N sativum m adaniy 
arpa uchta kenja turdagi m adaniy arpalam i o ‘z ichiga oladi (H. Vulgare,
H. Distichon, H. Interm edium L). A rpaning jud a k o ‘p biryillik, ko'pyillik 
yovvoyi turlari ham H ordeum L avlodiga m ansub. Boshoq b o ‘g ‘imidagi 
m eva hosil qiladigan boshoqchalari soniga qarab arp a quyidagi kenja 
turlarga b o iin a d i:
1. 
H , vulgare L - k o ‘p qatorli yoki oddiy arpa. Boshoqning h ar bir 
b o ‘g ‘im ida u ch tad an meva hosil qiluvchi boshoqchalar joylashgan va 
u la rn in g h am m asi riv o jla n ib d o n h osil qilad i. B o sh o q n in g zichligi 
b o ‘yicha k o ‘p qatorli arpa ikkita guruhga b o iin a d i. Birinchisi - to ‘g ‘ri 
o lti q a to rli (o lti q irra li) b o s h o g ‘i zich, y o ‘g ‘on, n isb a ta n k a lta va 
k o ‘ndalang kesimi to ‘g‘ri olti qirra hosil qiladi. Ikkinchi - no to ‘g‘ri olti 
qatorli, to ‘rt qirrali guruhidagi arpalar b o sh o g i zichligi kam, don qatorlari 
to ‘g ‘ri joylashgan, yon boshoqchalari bir-biriga kirib boradi, o ‘rtadagi 
boshoqcha yonidagilarga nisbatan yaxshiroq rivojlangan, boshoqlari yuza 
tom oni keng va ikki tor tom oni yonida joylashgan, k o'n dalan g kesimi 
to ‘rt burchakni hosil qiladi.

---

2. H. distichon L - ikki qatorli arpa, unda boshoq b o ‘g‘imidagi uchta 
boshoqchadan, faqat o ‘rtasidagi meva hosil qiladi, yonidagi boshoqchalar 
m eva hosil qilm aydi. Ikki qatorli a rp a lar don hosil qilm aydigan yon 
boshoqchalar xususiyatiga, tizilishiga q arab ikki guruhga b o iin a d i: a) 
n u ta tia u n d a don hosil qilm agan b o sh o q c h ala rd a b o sh o q ch a va gul 
q ip iq la r i s a q la n ib q o la d i; b) d ific ie n tia , d o n h o sil q ilm a y d ig a n
boshoqchalarida faqat boshoqcha qipiqlari bor. A m aliyotda ikki qatorli 
arpaning faqat nutatia guruhi tarqalgan, ikkinchi guruhi K avkazortidagi 
arpazorlarda uchraydi.
3. H. intermedium L. - oraliq arpa. A rpaning bu kenja turida boshoq 
o ‘qining h ar bir b o ‘g‘imida m e’yorda rivojlangan b ittadan uchtagacha 
don b o ia d i. 0 ‘zbekistonda faqat k o ‘p qatorli va ikki qatorli arpa turlari 
tarqalgan.
K o ‘p q a to r li a r p a ik k i q a to r lis ig a n is b a ta n te z p is h a r v a 
qurg'oqchilikka chidamli. H a r bir kenja tur xillariga b o iin a d i va ularda 
quyidagi belgilar asos qilib olinadi: qiltiqliligi (qiltiqli, qiltiqsiz, qiltiq 
q o ld ig i bor), qiltiq xususiyati (tishli yoki silliq), boshoq rangi, don rangi 
(sariq yoki qora), don p o ‘stdorligi (p o ‘stli yoki y alo ng ‘och), boshoq 
zichligi (zich b o is a , boshoqning 4 sm uzunligida 15-18 b o ‘g ‘imcha, siyrak 
b o is a , 7-14 b o ‘g ‘imcha b o iad i).
0 ‘zbekistonda arpaning 20 ga yaqin tu r xillari uchraydi. Eng k o ‘p 
tarqalgan k o ‘p qatorli arpad an pallidium , ikki qatorli nutans. Bu tur 
xillardan boshqa, qiltiqsiz yoki furqat arpalar trifurcatum (b o sh o g i k o ‘p 
qatorli, sariq, doni yalang'och) e’tiborga loyiq. Am m o bu tur xillardagi 
arpa navlari hosildorligi past, noqulay ob-havo sharoitiga chidamsizligi 
uchun ekilmaydi.
A rpa doni keng, ikki tom oni kesilgan. Sulidan farq qilib arpa donlari 
gul qipiqlari bilan qo'shilib o ‘sadi. Ikki qatorli arpaning p o ‘stdorligi 9-
11 %, k o ‘p qatorliniki 10-13 %. K o ‘p qatorli arpa turli kattalikda b o iib , 
ikki yon tomonidagi donlar m ayda va asos qismi egilgan (qiyshiq).