Odam va uning salomatligi 8 B. Aminov, T. Tilavov, O. Mavlonov

1. Uyquning fiziologik mohiyatini tushuntiring.
2. Uyquning qanday turlarini bilasiz?
3. Tush ko‘rish qanday sodir bo‘ladi?
4. Uyqusizlik qanday oqibatlarga olib keladi?
46- §. Nerv sistemasi gigiyenasi
Ø
Nevrozlar, alkogol, alkogolizm, giyohvandlik
Aqliy va jismoniy mehnat gigiyenasi. 
Har bir odam tabiatning
eng muhim mo‘jizasi bo‘lgan miyani ehtiyot qilishi va uni
takomillashtirish uchun zarur bo‘lgan gigiyena chora-tadbirlariga
amal qilishi zarur. Bola tug‘ilgan kunidan boshlab uning parvarishi,
tarbiyasi, kasallikdan, shikastlanishdan saqlanishi ota-ona,
tarbiyachilar, o‘qituvchilar e’tiborida bo‘lishi kerak. Bola voyaga
yetgan sari ongi, aql-idroki bilan o‘z sog‘lig‘ini avaylashi, zararli
odatlarga berilmasligi, kun tartibiga rioya qilishi, aqliy va jismoniy
faoliyatni navbati bilan almashtirib turishi nerv sistemasining
normal rivojlanishiga yordam beradi.
Aqliy mehnat vaqtida (o‘qish, yozish, fikrlash, masala yechish,
dars tinglash, tayyorlash va hokazo), asosan, ko‘rish, eshitish,
nutq organlari va bosh miya po‘stlog‘i markazlarining nerv
hujayralari ish bajaradi. Ma’lum vaqt davomida bu sezgi organlari
va ularning miyadagi markazlarining ish bajarish qobiliyati yaxshi

---

126
bo‘ladi. Ammo aqliy faoliyat uzoq davom etaversa, ularning ish
qobiliyati asta-sekin pasayib, ish sifati yomonlasha boshlaydi.
Miya nerv hujayralari charchashining oldini olish uchun
kundalik hayotda bir necha xil gigiyena tadbirlari joriy qilingan.
Jumladan, maktablarda, oliy o‘quv yurtlarida har 45 minutlik
darsdan keyin 5—10 minutlik tanaffus vaqtida sinf xonasini
shamollatish, sinf xonasida o‘tirmasdan maktab hovlisiga chiqib
yurish, badantarbiya mashg‘ulotlari o‘tkazish, har xil harakatli
sport o‘yinlari bilan shug‘ullanish kerak.
Jismoniy mehnat tananing skelet muskullari, paylari, bo‘g‘im-
lari, orqa va bosh miyaning nerv hujayralari to‘plamidan tashkil
topgan harakat markazlari ishtirokida bajariladi. Ma’lum bir
jismoniy mehnat bajarilgan vaqtda shu ishni bajarishga taalluqli
muskul guruhlari qisqarib-bo‘shashadi, ularning ishini boshqaruv-
chi nerv markazlari qo‘zg‘aladi. Murakkab harakatlar bilan bog‘liq
jismoniy ishlarni bajargan vaqtda bir necha muskul guruhlari
ishtirok etadi va ularning miyadagi nerv markazlari qo‘zg‘aladi. Bu
murakkab harakatlar bir necha kun, oy davomida muntazam
takrorlanib turilganda, bu harakatlarda ishtirok etuvchi muskullar
bosh miya po‘stlog‘idagi bir necha nerv markazlarining bir vaqtda
qo‘zg‘alish, ular o‘rtasida vaqtincha bog‘lanish yoki harakatlan-
tiruvchi shartli reflekslar hosil bo‘lishiga olib keladi. Bu esa
murakkab harakatlar tez, oson, silliq bajarilishiga imkon beradi.
Nevroz nima? Nerv sistemasining faoliyatiga odam yashay-
digan va mehnat qiladigan muhit sharoiti katta ta’sir qiladi. Og‘ir
aqliy mehnat, oiladagi urush va janjallar, ishxonadagi kelish-
movchiliklar odamning nerv sistemasiga ta’sir etib, uning kay-
fiyatini buzadi. Agar bunday ta’sir uzoq vaqt davom etadigan
bo‘lsa, odamni nevrozga olib kelishi mumkin.
Nevroz — nerv sistemasi oliy nerv faoliyatining buzilishi
bilan bog‘liq og‘ir ruhiy xastalik.
Nevroz ruhiy shikastlanish oqibatida yuzaga keladi. Qayg‘u,
alam, ranjish, qo‘rquv, qiyinchiliklar tufayli kelib chiqadigan
umidsizlik kabi hissiyotlar nevrozning bevosita sababchisi bo‘ladi.
Bemor serjahl, o‘zidan va atrofdagilardan norozi bo‘lib yuradi.
Agar u davolanmasa, kasallik yana ham chuqurlashadi.