Oli\' va o•rta maxsus ta'lim vazirligi o•rta maxsus

Reaksiya tezligiga temperaturaning ta'siri. Temperatura or­ tishi bilan reaksiya tezligi ortadi. Reaksiya tezligiga temperatura­

ning ta'sirini o'rganish natijasida Vant-Goff quyidagi qonunni kashf etdi: temperatura har ,o· oshganda reaksiyaning tez/igi 2-4 marta ortib boradi. Demak, temperatura l0° ga ko'tarilganda reak­ siyaning tezligi kamicla 1000 marta oshadi. Temperatura o'zgargancla, reaksiya tezligini quyidagi tenglama yordamida hisoblash mumkin:
12 -,, 10

V, = V,
2 I
· y •

bunda, J',₂ - reaksiyaning 1₂ temperaturadagi tezligi,
J',₁ - reaksiyaning ,; temperaturadagi tezligi,
r - temperatura ,o· ko'tariJganda reaksiyaning tezJigi
necha marta ortganligini ko'rsatuvchi son (ya'ni, reaksiya tezligining temperatura koeffitsiyenti).
Temperatura ko'tarilganda molekulalaming o'zaro to'qnashuvlari semi ham ortadi. Masalan, temperatura IOQ° ga ortganda molekulalar­ ning o'zaro to'qnashuvlari soni atigi 1,2 mart . reaksiyaning tez­ ligi esa, eng kamicla, 1000 marta ortadi. Bundan ma'lumki, qizdirish bilan reaksiyaning tezligi ortishini faqat molekulalar orasidagi
85

to'qnashuvlar sonining ortishi bilan tushuntirib bo'lmaydi. Tempe­ ratura ortganda passiv (kam encrgiyali) molekulalar energiya olib aktivlashadi va sistemada aktiv molekulalaming soni ortadi. Sistema­ da aktiv molekulalar qancha ko'p bo'lsa, reaksiya shuncha tez boradi. Reaksiyaga kirishayotgan moddalaming molekulalarini (zarrachalarini) aktiv molekulalarga aylantirish uchun ularga be­ rish kerak bo'lgan energiya aktivlash energiyasi deyiladi. Agar ak­ tivlash energiyasi kam bo'lsa, reaksiya borayotganda ma'lum vaqt oralig'ida energetik g'ovni ko'p sonli zarrachalar yengib o'tadi va reaksiyaning tezligi yuqori bo'ladi. Lekin aktivlashgan ene ya katta bo'lsa, reaksiya sekin ketadi.
5.3- §. Kataliz
Kimyoviy reaksiya tezligini oshirishning eng muhim yo'llaridan biri reaksiya aralashmasiga katalizator qo'shishdir. Katalizatorlar reaksiya tezligini o'zgartirib, o'zlari reaksiya jarayonida sarflan­ maydigan va oxirgi mahsulotlar tarkibiga kirmaydigan moddalardir. Katalizatorlar ishtirokida boradigan kimyoviy reaksiyalar katali­ tik reaksiyalar deyiladi. Katalizatorlar qattiq, suyuq va gaz mod­ dalar bo'lishi mumkin. Katalizning ikki xil turi bor - gomogen (bir jinsli) va geterogen (turli jinsli) kataliz.