Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi o‘zbekiston respublikаsi rаqаmli texnologiyalаr vаzirligi o. O. Zaripov, M. O. Atajonov

1.1. Korxona yuklamalari reaktiv quvvatini kompensatsiyalash 
Reaktiv quvvat kompensatsiyasi bajarilishi, shu elektr tarmoq 
tugunidagi reaktiv quvvat (muvozanatidan) kelib chiqqan holda.
Generatsiyalanayotgan reaktiv quvvat yig‘indisi energiya tizimning 
xohlagan ish rejimi uchun doimo iste’mol qilinayotgan reaktiv quvvat 
yig‘indisiga teng. Elektr tizimidagi tugun reaktiv quvvat (muvozanati) 
bilan ifodalangan: 
- 
(1.1) 
bu yerda Q
g
– generatorlardan bu tuguncha olish mumkin bo‘lgan, 
reaktiv quvvat; Q
ku
– tugundagi kompensatsiyalovchi qurilmalar, reaktiv 
quvvati; Q
u
shu tugundagi yuklamalar iste’mol qiladigan, reaktiv 
quvvat; ΔQ – tugun tarmog‘idagi elektrli elementlarida reaktiv quvvat 
isrofi; Q
lin
– shu tugunga qaraydigan, elektr uzatish liniya 
generatsiyalaydigan sig‘im, reaktiv quvvat; Q
r
– tugundagi zaxira reaktiv 
quvvat. 
Sanoat korxonalari uchun Q
lin
= 0, zaxira esa Q
z
= 1,1 Q
u
u holda 
(1.2) 
Q
g
- ΔQ = Q
e
– qiymati energiya tizim aniqlaydi va iste’molchiga 
topshiradi. Kam quvvatli elektr qurilma uchun reaktiv quvvatni to‘la 
kompensatsiyalash talab qilinadi, ya’ni Q
ku
= Q
u
. 
Keltirilgan o‘zaro nisbatlardan ko‘rinib turibdiki, reaktiv quvvat 
kompensatsiyasi, reaktiv yuklamaga mos ravishda reaktiv qiymatidan 
kelib chiqkan holda reaktiv yuklama grafigi bo‘yicha bajarilishi zarur. 
 

---

6 
1.2. Sinxronli dvigatellarsiz iste’molchilar 
 
Sanoat korxonalarida reaktiv yuklamaning katta qismi 0,38 kV 
tarafga jamlangan. Kompensatsiyalovchi qurilmalar esa quyidagicha 
ulanishi mumkin: 
- faqat 6/10 kV shinalarda; 
- bir qismi 6/10 kV shinalarda, qolgan qismi 0,38 kV tarafda; 
- faqat 0,38 kV tarafda. 
(1.2) ifodadan kompensatsiyalovchi qurilma quvvati aniqlanadi. 
Uning taqsimlanishi qayd etilgan variantlarda iqtisodiy taqqoslashlar 
bilan amalga oshiriladi. Ko‘ndalang kompensatsiya KB mahsus reaktiv 
quvvatni yoki kuchlanishni rostlash maqsadi uchun ulanadi. Uni 
o‘rnatish narxida hisoblangan barcha harajatlarni hisobga olingan 
bo‘lishi kerak. 
Hisob-kitoblarda 6/10 kV tarafdagi va kondensator batareyalar 
o‘rnatilishiga sarf bo‘lgan solishtirma harajatlar hisobga olinishi kerak, 
0,4 kV tarafga nisbatan, lekin 6/10kV yacheykalar kB larni ulash uchun 
zaruriy harajatlar kam bo‘ladi. Q
ku
quvvati 6/10kV tarafdagi 0,4 kV 
tarafga transformator orqali uzatilishi kerak. Agar transfomator to‘la 
yuklangan bo‘lsa (β=1), u holda transformatorni katta quvvatliga 
almashtirish yoki ularning sonini ko‘paytirish maqsadga muvofiq 
variantlarini ko‘rib chiqish zarur. 
KB narxiga o‘zgarmas qismi X
0
ajratiladi, u generatsiyalanayotgan 
quvvatga bog‘liq emas, va o‘zgaruvchan qismi, batareya quvvatiga 
proporsional: 
(1.3) 
bu yerda Х
1
– generatsiyalanayotgan quvvat birligiga solishtirma harajat. 
O‘zgarmas tashkil qiluvchisi kiritilayotgan qurilma narxi bilan 
aniqlanadi: 
Kommutatsiyalovchi 
va 
himoyalash 
apparatlari, 
tok 
transformatorlari, ampermetrlar, razryadlash qarshiliklari va boshqalar. 
Bu qurilmaning narxi (ma’lum chegaralarda) kondensator batareyalar 
quvvatiga bog‘liq emas.
Quvvati rostlanadigan KBlar uchun rostlagich qo‘shimcha narxini 
hisobga olish kerak. 
Rostlanmaydigan kVlar uchun 
(1.4) 

---

7 
Rostlagichga ega bo‘lganida
 
(1.5) 
bu yerda K
0
– kiritiladigan qurilma narxi; K
r
– rostlagich qurilma narxi; 
E=0,233 har oyi umumiy kiritiladigan ajratiladigan umumiy yig‘mani 
hisobga oluvchi, koeffisienti; E = 0,27 bu ham rostlovchi qurilmaning 
narxi. KBlar o‘zgaruvchan narxining tashkil qiluvchilari ularning 
quvvatiga proporsional.
U saqlagichli kondensator, shkaf materiali va montaji, unda 
o‘rnatilgan kondensatorlar narhi bilan aniqlanidi rostlanadigan KB larni 
uchun uning quvvatini rostlaydi, kondensator seksiyalarini o‘chirib 
ulaydigan kontaktor yoki o‘chirgich narhi hisobga olinadi. Kondensator 
batareyalar generatsiyalaydigan quvvat tarmoq kuchlanishiga bog‘liq.
Kondensatorlar quvvatidagi isrofni hisobga olinganda
  
  
 
 
  
, (1.6) 
bu yerda X
sol,kb 
– KB o‘rnatishga ketadigan solishtirma harajat; UKB -
amaldagi kuchlanishi; ∆PKB dagi- solishtirma aktiv quvvat isrofi; Un - 
tarmoq nominal kuchlanishi; So – (energiya tizimdan beriladi) KB lar va 
tarmoqdagi aktiv quvvat solishtirma isrofi. Suratni maxrajga bo‘lib mos 
bo‘laklari (1.6) dagi tarmoq nominal kuchlanish, qabul qilamiz. 
  
  
 
 
  
(1.7) 
bu yerda U– tarmoq solishtirma kuchlanish; UKB – KB lar nominal 
kuchlanishiga nisbatan tarmoq kuchlanishi. 
0,38 
kV, 
tarmoqqa 
ulanadigan, 
kondensatorlar, 
tarmoq 
kuchlanishiga teng nominal kuchlanishiga yaratiladi. 
6/10kV 
tarmoqqa 
ulanadigan, 
kondensatorlar 
tarmoq 
kuchlanishidan 
kuchlanishi 
5% 
ga 
kuchlanishiga 
yaratiladi. 
Kondensatorlar va tarmoq kuchlanishlari o‘zaro nisbatlari 0,38 kV 
kuchlanish uchun UKB = 1 tashkil qiladi, 6/10kV kuchlanish uchun esa 
UKB = 1,05. 
Shunday qilib, KB larni o‘rnatishga sarflanadigan harajatlar 
quyidagicha aniqlanadi: 
  
  
  
  
  
(1.8) 

---

8 
Reaktiv quvvatni kompensatsiyalash uchun komplekt kondensator 
qurilmalar qo‘llanilishi hisob-kitobni oddiylashtiradi. Bunday holatda 
ularni olish va ishlatish harajatlari kapital harajatlarida hisobga olinadi.