Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

9 0
3 0
S	i ]

A В
I I Xarajat [Щ] Naflilik
11.2~rasm. Turli om iilarning narxga ta ’siri
Bu yerda bamma sotuvcbilar va xaridorlar erkinlikka ega. Ular nima isb qilisbini o‘zlari belgilaydi. Ular ko‘pcbilik bo‘lganidan, ulardan becb biri o‘z bilganicba narxni 0‘rnata olmaydi. Narx raqo­ bat jarayonida tasbkil topadi. Masalan, bug‘doy, gurucb yoki paxta bozorida sotuvcbilar minglab fermerlardan iborat, xaridor firma-lar bam son minglab bo‘ladi. Erkin bozorda xaridor-sotuvcbi alo-qasidan bozor narxi yuzaga keladi.
Bu narx xaridorning talab narxi bilan sotuvcbining taklif narxi oralig‘ida bo'ladi. Erkin bozorda muayyan bir xil tovarlar narxi bir-biridan farqianadi. Bu farq narxning xarajatdan naqadar yuqori bo'lisbi bilan belgilanadi.

1 7 6

Masaian, hamma yerda ruchka sterjentari har xil narxda sotilib, bu 50—70 so‘m oralig‘ida bo‘ladi. Raqobat kuchli boiib, taJdif ko‘paygan joyda sterjen 55 so‘m turadi, raqobat kam bo‘lgan va tak-lif qisqa yerda talab undan ortiqcha bolgani uchun sterjen 65 so‘m turadi.
Lekin, hech bir bozorda sterjen 50 so‘mdan past narxda sotil-maydi, chunki uning xarajati, ya’ni sotib olinish narxi 50 so‘m turadi. Xaridor uchun erkin bozor narxlari ma’qul, chunki bu yerda kerakli tovarlarni arzonga olib, iste’moini maksimumlashtirish mumkin.
11.3. Monopol bozor narxlarlning shakllanishi
Monopol bozor bu tanho yoki ozchilik ishlab chiqaruvchilar yoki iste’molchilarning hukmronligi, ya’ni hokimiyati mavjud bozordir. Bu yerda narxni shakllantiruvchi omillarcheklangan holda amal qiladi. Sof monopoliya bozorida yakka hokim firma boiib, u tovar taklifmi o‘z qoiida jamlaydi. Xaridorning shu monopoliya tovarini olishdan boshqa iloji yo‘q, chunki bu tovarni boshqalar takJif etmaganidan xaridorning tanlash imkoni boimaydi. Shunday sharoitda xaridor monopoliya o’rnatgan narxni qabul qiladi. Ma­ saian, aholining gaz ta’minoti yagona kompaniya qoiida, chunki hamma gaz konlari unga tegishli boiadi. Har bir xonadon gazni shu kompaniya o’rnatgan narxda olishga majbur, chunki u gazsiz tirikchilik qila olmaydi. Monopoliya o‘rnatgan narx odatda maijinal xarajatlardan >aiqori boiadi. Maiumki, erkin bozordagi narx marjinal xarajatlarga tenglashgan sharoitda o‘rtacha xarajatlar eng kam boiadi va shunga ko‘ra foyda maksimumlashadi. Ammo monopoliyani bu qoniqtirmaydi. U ustama foyda olishga intilib, narxni marjinal xarajatlardan oshirib beigilaydi.
Buni quyidagi chizmadan ko‘rish mumkin (11.3-rasm). Chizmadagi AB yon chiziq maijinal xarajatlar boisa, CE yoy-

simon chiziq monopoliya narxini bOdiradi. Bu chiziq AB chiziqdan yuqorida oiadi. Erkin bozor boiganda, narx D nuqtada xarajatlarga kelib taqalar edi. SE chizigi AB chizigidan yuqorida o'tganidan DK nuqtalari oraligida farq paydo boigan. Bu aynan erkin va monopol narxning farqi boiib, bu ustama foydani beradi.

Monopol narx erkin bozordagi muvozanat narxidan ancha yuqori boiadi. Erkin bozordagi narx (Pe) maijinal xarajatga (W„^) teng, deb aytdik, bunda Ps=Wm kelib chiqadi. Monopol bozordagi narx (Pmon) maijinal xarajatdan katta boiadi. Bunda P„,on > ke­ lib chiqadi. Bular orasidagi farq monopoliya uchun ustama foydani (Fust) beradi.

17 7

10
9