Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

11.2. Erkin bozor narxliriniig yizaga kelishi
Biz bilamizki, erkin raqobatli bozor va monopol bozorlar bor, bu yerda narxiar turlicha bo'ladi. Lekin, bun dan qat'iy nazar ham-ma yerda narxiarning shakllanishiga ta’sir etuvchi umumiy omillar amal qiladi. Bular: xarajat, talab, taklif va raqobatdir,
Xarajat - bu har qanday narxning umumiy asosi boiadi, chun-kj xarajatsiz hech qanday tovar yoki xizmatni yaratib bodmaydi.
Xarajat narx tarkibiga kiradi, chunki tovarlar sotilgach ular qop lanishi kerak. Narx hech bodmaganda xarajatni qoplashga yetarli bodishi kerak, shu sababli xarajat miqdori narxning quyi chegara-sini tashkil etadi, ya’ni narx xarajatdan past bodishi mumkin emas. Binobarin narx xarajatga tayanishi talab qilinadi. Narx xarajatga teng bodganda sotishdan tiishgan pul qilingan sarflarni qoplaydi, tadbirkor me’yoridagi foydani oladi. Buiii tushunish uchun keltiril-

gan chizmani ko‘rib chiqamiz (11.1-	y.
rasm).	12-‘
Chizmadagi AB to‘g‘ri yon chi-
ziq, xarajatlarni bildiradi. Yoysimon
CE chizigd narxni ifodalaydi, bu D
nuqtasida AB chizigdga tegib turadi.
Bu narx xarajatga asoslanishini bildi­
radi. Xarajat W=5, narx P=5. Shun-
day bodganda ishlab chiqarish davom
etadi. Narx tovar birligiga xos bodadi,	2	3	4	5	6	7	8	9	10
tovar birligi xarajati esa o'rtacha xara-
		Narx (P)
jatdir.	11.1-rasm.			Xarajat ¥» narx

173

Masalan, firma kostyxim tikadi. Bir kostyumga 140 ming so‘m ketadi. Shundan 136 ming so‘m firma sarfi, 4 ming so‘m firma egasi oladigan me’yordagi foyda boMadi. Demak, kostyumga kam deganida 140 ming so‘mlik narx belgilanishi kerak shundagina uni ishlab chiqarish mumkin. Firma rivojlanishi uchun iqtisodiy foydani ham olishi kerak. Buning uchun kostyum narxi 140 mingdan yuqori bofiishi zarur, masalan 155 ming so‘m. Biroq, buning uchun shu summani bozor qabul qilishi, ya’ni uni ko‘tarishi kerak. Bu ta-lab-taklif nisbatiga bogfiiq.
Talab va taklif nisbati. Talab va taklif narxga har xil yo‘nalishda ta’sir etadi. Talab oshsa narx oshadi, talab qisqarsa narx pasayadi. Aksincha, taklif ko'paysa narx tushadi, u qisqarsa narx oshadi. Talabni xaridor bildiradi, taklif esa sotuvchi tomonidan bo‘ladi. Ularning nisbatiga ko‘ra narx yuzaga keladi. Xaridor bozordagi har qanday narxni emas o‘ziga ma’qui narxni tan oladi. Bu ikki narsaga bog‘liq, birinchisi xaridorning qancha puli borligi, ikkinchisi xaridor qanday tovarni afzal ko‘rishi. Xaridor puli muayyan miqdor bilan cheklangan, uni xaridor o‘zgartira olmaydi, chunki bu unga bog'liq emas. Masalan, o'rtacha bitta xonadonning bir oyda topgan puli 1058 ming so‘m bo‘lgan. Shu pulning soliq to‘langanidan qolgan qismi 97,3 ming so‘m. Xonadon bozorga shu pul bilan chiqadi, uni 1500 ming so‘mga yetkaza olmaydi albatta, chunki ishlab topgani shu. Xonadon topgan puli doirasida tovarlarni tanlashi mumkin.
Xaridorlarning didi har xil bo'lganidan ular turli tovarlarga talab bildiradilar. Xaridorning didi va xarid qobiliyati u o‘z ehtiyojini qon-dirish uchun qanday miqdorda va qaysi xildagi tovarlarni necha puldan olishi mumkinligini belgilaydi. Xaridorning tovar tanlashdan iborat ishi uning xarid qobiliyati doirasida eng nafli mollarni topishga intilishini bildiradi. Tovarning naf keltirishi qanchalik yuqori bo'lsa, shunchalik narx xarajatdan yuqoriga qarab intiladi va hatto undan uzilishi ham yuz beradi.
Narxning tovar nafligiga monand oshib borishi cheksiz emas, albatta, chunki naf keltirish me’yorining ham eng oxirgi chegarasi bo‘ladi. Shu chegaradan o'tgach tovarning nafliligi pasaya boradi. Naflilikning eng yuqori nuqtasida narx ham yuqori bo'ladi. Shundan so‘ng narx pasaya boradi. Demak, naflilik narxni ma’lum vaqtgacha oshiradi, so'ng esa narx pasayadi, chunki naflilik kamayadi.
Shu narsa qonuniyld, tovarning nafliligi qancha yuqori boMsa, uning narxi ham shuncha baland bo‘ladi va aksincha.
Naflilik tovarning xossasi bilan cheklanmay, uni iste’mol qilish vaqti bilan ham olchanadi. Mehnat unumdorligi yuqori boMib, vaqt birligida pul qanchalik ko‘p topilsa, shunchalik vaqtning qadri

174

yuqori bo‘ladi. Bu iste’mol vaqtiga ham taalluqli. Tovarlar iste’mol uchun qanchalik qulay bo‘lib, vaqtni tejavSa, ularning narxi shun-chalik yuqori bo‘ladi. Vaqtni tejash tovar nafliligining muhim bel-gisi. Xaridor uchun vaqt qadri, masalan, menejer, shifokor, mu-handis, ishchi, uy bekasi, farrosh, nafaqaxo‘r uchun harxil. Aytaylik shifokor ayolning vaqti tig‘iz, u bemor ko‘rib pul topadi, uy beka-sining vaqti bemalol, pul topadigan ishi yo‘q. Shifokor tovarga tele-fon orqali buyurtma berib, qimmat bo‘lsa-da keltirib berganiga rozi bo‘ladi. Uy bekasi bunday qilmaydi. U arzon tovarni qidirib topadi. Bu o‘rinda bir xil tovarning narxi har xil bo'lishi turgan gap. Vaqtning qadri ortishi bilan iste’mol uchun qulaylik berish xara-jatlari ko'payib, ular tovar narxini shakllantirishda faol qatnashadi.
Xullas, xarid qurbi va naflilik darajasi birgalikda talabni hosil qiladi, talab esa narxga ta’sir etadi. Bozor narxi talabdan tashqari taklifga ham bog‘liq bo‘ladi. Taklif bilan talab tenglashganda bozorda muvozanat narxi yuzaga keladiki, bu ham xaridorga, ham sotLivchiga ma’qul bo‘ladi. Biroq aytilgan tenglikni har xil omil yuzaga keltiradi. Bu muvozanat talab hisobidan bo’lganda yuqori narx asosida, aksincha buni taklif yuzaga keltirganda bu past narx asosida yuzaga keladi. Masalan, sutning nafliligi yozu-qish bir xil, lekin narxi turlicha. Qishda sutga talab taklifdan ortiq bo'lgani uchun uning narxi oshadi. Yozda sutning taklifi talabdan ortiqcha bo'lgani uchun uning narxi pasayadi. Qishda sut bozoridagi muvozanat narx bir litrga 2500 so‘m bo'lsa, yozda bu narx 2200 so‘m boMadi. Mana shu 2500 so‘m va 2200 so'miik narx ham sotuvchi, ham xaridor uchun ma’qul muvozanat narxi boMadi.