Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Wo, 8
7 ­
6 ­
5
D

4 ­
3

2
1


I IJ-rasm . Sof monopoliya narxi
Bunda P„,on — Wm kelib chiqadi. Masalan, 1000 gazning
narxini monopoliya 260 dollar belgilaydi. Gazning marginal xara-jati 250 dollar, agar gaz shu narxda sotilsa kompaniya 10 dollar foyda ko‘radi, chunki o‘rtacha xarajati 240 dollar. Bu el qatori foydadir. Biroq monopoliya 10 dollar ustama foyda ko‘radi (260— 250=10). Agar raqobat boMganda edi, monopoliya bu ishni qila ol-mas edi, chunki raqiblar xaridor pul ini olish uchun narxni pasay-tirgan boMar edilar.
Monopol firmalarda tovarlar taklifi elastik boOmaydi, ya’ni narx yuqori bolishiga qaramay taklif ko‘paymaydi, chunki yuqori narxning o‘zi qo‘shimcha foyda keltirganidan taklifni ko‘paytirishga hojat qolmaydi. Monopol bozorda xarajatni pasaytirmay, narxni oshirish hisobidan ustama foyda olish ham mumkin. Lekin buning ham o‘z chegarasi borki, bu xarid qobiliyatidir. Agar narx bun-dan chiqib ketsa tovar sotilishi qisqarib foyda ham kamayadi. Shu-ning uchun monopoliya ham xarid qobiliyati bilan hisoblashish-ga majbur, ya’ni u narxni ma’lum chegaraga qadar oshira oladi, agar bundan chiqib ketilsa yuqori narxni bozor ko‘tarmay qo‘yadi. Bizning misolimizda gaz monopoliyasi uning narxini 270 dollarga chiqarsa uni sotish qisqarib ketadi yoki u umuman sotilmay qoladi, chunki xaridorlar alternativ (muqobil) yoqilg‘i: neft, ko‘mir yoki elektroenergiya sotib ola boshlaydilar. Xullas, raqobatsiz bozordagi

178

monopol narxlar shakllanganda ular tarkibiga o‘rtacha xarajatlar, el qatori yoki o‘itacha foyda (Fo«r) va nihoyat ustama foyda (F^st) kiradi. Bunda Pmon ^ 0^+ Fo«r + Fust hosil bo‘ladi.
Monopol raqobatli bozorda ko'pgina monopoliyalar boiib, bularo'zaro kurashganidan narx belgilashda raqiblar borligi, ularxa-ridorlarga qulay narxni taklif etishlari mumkinligi hisobga olinadi. Bu yerda narx belgilashda haddidan oshib ketish bo'lmaydi. ChekJangan bo'Jsada, monopol hokimiyatning borligi, narxni maijinal xarajatlardan biroz bo‘lsa-da yiiqoriroq belgilash imkoni saqlanib qoladi. Biroq narx bilan maijinal xarajatlar farqi katta bo‘lmaydi. Shu sababli ustama foyda ham ko‘p bo'lmaydi. Biroq monopol raqobat kuchaygan kezlarda bu ustama yo‘qolib ham ketadi, chunki narx maijinal xarajatlarga tenglashib qoladi, ya’ni Pmon“ Wm holati paydo bo‘ladL Biroq bu o'tkinchi hodisa, chunki qoida sifatida monopol narx amal qiladi.
Oligopoliya bozoriia ozchilik tovar ishlab chiqaruvchilar — firmalar hukmron bo'lganidan bu yerda bozor hokimiyatini saq-lashga intilish bilan birgalikda raqobatlashuv ham boiadi. Bu bozorda narx belgilashda ikki xil usul amal qiladi.