O‘quv materialari (MA’ruzalar) 1-modul. Qadimgi turkiy til. Grafika

Jarangli undoshlar
B undoshi o ‘rxun yozma manbalarida tanglay uyg‘unligiga ko‘ra, qattiq aytiluvchi so‘zlar uchun b, yumshoq talaffuzli so‘zlarda maxsus belgilar, qadimgi uyg‘ur yozma manbalarida ham maxsus harf qo‘llangan; arab yozuvidagi manbalarda be (v ) harfi bilan ifodalangan, lab-lab jarangli portlovchi tovush. /? undoshi turkiy so‘z!aming xarakteriga ko‘ra, unli, undosh tovushlar bilan yondosh kelgan: budumm (KT, kch, 1) — elim, sabi (KT, kch, 5) — so‘zU baglcir(KT, kch, 2) - beklar; butlug‘ (Manx, 33) - oyoqli; tobiin (Suvr, 8) — quyi; kobriik (Suvr, 16) — k o‘prik.
Eski turkiy, eski va hozirgi o‘zbek tillarida ham b undoshi talaffuz va holati tomondan o‘zgarishga uchramagan. W undoshi qadimgi turkiy tili yozma manbalarida iste’mol etilgan, maxsus belgisi orqali ifodalangan, arab yozuvidagi manbalarda (^5 i) harflari orqali berilgan. Bu jarangli lab-tish tovushi, b, g% g undoshlarining fonetik o ‘zgarishi orqali paydo bo‘lgan, turkiy so‘zlar o‘rtasi, oxirida uchraydi, X—XIV asrlar uchun xarakterli undosh: saw (Manx, 45) — so ‘z;owkasi (Xrs, 72) — achchig‘i; aw (Suvr, 4) — uy; sawgiiliig (Suvr, 616) — sevgi/i; suwin (Suvr, 617) - suvini. Eski turkiy til yozma manbalarida www.ziyouz.com kutubxonasi lab-tish -w undoshining turkiy so‘zlarda uchrashi kengaygan: yawuz (QBN, 126 b) — yovuz; tewsi (MK, 1, 399) — dasturxon; ewriilsa (Tf, 82 a) — o ‘girilsa; ew (MK, 1, 73) — uy; suw (XIII, 24) — suv; tewa (Rabg‘, 31 a) — tuya; tawuq (NF, 428) — tovuq.
K undoshi eski turkiy til yozma manbalarida qollana boshlagan, arab yozuvidagi manbalarda vov ( j) orqali, uyg‘ur yozuvida G ) belgisi bilan ifodalangan, jarangli lab-lab tovush, turkiy so‘zlarning o ‘rtasi va oxirida uchraydi. Mahmud Koshg‘ariyning ko‘rsatishicha, v undoshi dastlab o‘g‘uz qabila tilida paydo bo‘lgan. V undoshi b, w, g tovushlarining fonetik o‘zgarishi orqali urchigan, turkiy so‘ziarning tabiatiga ko‘ra talaffuz qilingan: yalavach (QBN, 100 a) — elchi; wvw/(MK, I, III) — uyat; qovdtlar (Rabg‘., 7 b) — quvdilar.; suv (Tf, 62 b) — suv; tavar (HH, 93) — tovar. Shu bilan birga, eski turkiy til yozma manbalariga o‘zlashgan so‘zlar tarkibida v undoshi uchraydi: vafa (HH, 194) - vafo; saval (Rabg\ 4 a) - savol; javab (Rabg‘, 6 a) - javob. Eski o‘zbek tili yozma manbalarida ham v undoshi talaffuz, holat jihatdan farqlanmaydi: avuch (Lutf., 159 b); suv (Lutf., 166a); birav( Nav., LT, 67); chavchi (Yaqin, 314 b); kivuruli (SHN, 33).
Hozirgi o‘zbek tilining singarmonizmli shevalarida ham lab-lab v undoshi bir qator so‘zlarda ma’lum darajada qattiq-yumshoqlik uyg‘unligiga rioya qilgan. O‘zbek adabiy tilida esa v undoshi turkiy, o‘zlashgan so‘zlarda birikuv hodisasiga uchragan.
Gi undoshi o ‘rxun va uyg‘ur yozuvida maxsus harflari, arab yozuvidagi manbalarda g‘ayn ( . ) harfi orqali ifodalangan. Bu jarangli chuqurtilorqa, sirg‘aluvchi tovush; qattiq aytiluvchi turkiy so‘zlarning inlaut, auslaut pozitsiyasida kelgan. G‘ undoshi sonor, jarangli, jarangsiz undoshlar hamda orqa qator unlilar bilan yondosh holda uchraydi: yag‘utir (KT, kt, 5) - yaqinlashtiradi; yag‘ru (KT, kt, 5) — yaqin; qapig‘qa (KT, kch, 8) - qopqaga; bog‘zi (Too, 8) - bo‘g‘zi; yadag( (Too, 4) “ yayov; sig‘ta (Suvr, 620) — yig‘la. Eski turkiy va eski o‘zbek tillarida ham undoshi talaffuz, holat jihatdan qadimgi turkiy til davridan farqlanmaydi. Hozirgi o ‘zbek adabiy tilida g‘ talaffuz, holat jihatdan qadimgi turkiy til davridan farqlanmaydi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida g‘: qaz>g‘oz; qor>g‘or (qo7*>g‘o‘r), gUjim
G undoshi o ‘rxun va uyg‘ur xatida maxsus harflar, arab yozuvidagi manbalarda kof orqali ifodalangan, jarangli sirg‘aluvchi sayoz tilorqa tovush, yumshoq talaffuz qilinuvchi so‘zlarning o‘rtasi va oxirida uchraydi. Sonor, jarangli, jarangsiz undoshlar hamda old qator unlilar bilan birga keladi: bangit (KT, kt, 11) - mangu; arig (KT, kt, 13) - bekat; bogu (KT, kch, 3) - dono; uchagu (Tog, 12) — uchovi; otiigka (Irqb, 29) — ibodatga; tagdukta (Suvr, 6) - yetganda. Eski turkiy va cski o‘zbek tillarida ham — g undoshining talaffuz xususiyati o‘zgarmagan, lekin 0‘zlashgan so‘zlarning boshida ham uchraydi: gohiir (HH, 215), guzaf (Tf, 30 b). D undoshi o‘rxun yozuvida yumshoq so‘zlarda qattiq so‘zlarda maxsus harflari, arab yozuvidagi manbalarda dol ( j ) orqali ifodalangan. su jarangli, portlovchi tovush, turkiy sokzlarning inlaut pozitsiyasida, eski turkiy, eski o‘zbek tili yozma obidalarida qisman so‘z boshi va oxirida uchraydi: budim (KT, kch, I I ) — xalq; bulwjdag‘i (KT, kch, 2) — tomondagi; bahqdagi (KT, kch,
12) — shahardagi; b o d (Tog, 4) — bo*y; adg*ir(Irqb, 86) — ayg*ir; odka (KT, kch, I) — taxtga; oddu (Suvr, 7) — paytda. Eski turkiy til yozma manbalarida ham d undoshi qattiq, yumshoq talaffuzi saqlangan, holati jihatdan sonor va jarangli undoshlar bilan yondosh keiishi kengaygan: dewu (MK, III, 245) — tuya; ediik (QBN, 32 a) - qimmatli tosh; detjiz ( HH. 194) — dengiz; dam (Tf, 38 b) - devor; kokdin (Rabg‘, 3 a ) - ko‘kdan; and (Tf, 58 a) — ond; siid (Tf, 28 a) — sut. Bu davr yozma manbalariga o ‘zlashgan so‘zlar tarkibida ham d tovushi uchraydi: ost (Tf, 88 b) — do‘st; dastur (Rabg‘., 24 a) - ruxsat; xushnud (Nf, 85) — xushnud; dard (MN, 298 b) — dard.
Eski o‘zbek tili davrida ham d undoshi talaffuz jihatdan o‘zgarishga uchramagan, qarluq, chigil qabila tiliga xos betgilar ma’lum darajada kuchaygan, shuningdek, o‘zlashgan so‘zlar tarkibida ham d undoshi mavjud: dag‘i (Nav., FSH, 192); deb (Nav., FSH, 214); dudaqm (Lutf., 169 a); anda (SHN, 4); ed (Sakk, 434); ajdad (Nav., FSH, 84); faryad (Lutf., 225 b); dit (Bob., Muxt, 174); darvish (Nav., LT, 86).
d undoshi eski turkiy til davriga oid arab yozuvidagi manbalarda zol ( j ) orqali, uyg‘ur yozuvida esa maxsus T belgisi bilan ifodalangan, jarangli tish-tanglay tovushi, turkiy so‘zlarning xarakteriga ko‘ra, so‘z o ‘rtasi va oxirida keladi, bu undosh ./tovushi asosida paydo bo‘lgan, XI—XIV asr turkiy yozma manbalar tili uchun xosdir: .wafrz(QBN, 97 a) - saqlct; badram (MK, 1, 227) — bayram; budti (MK, III, 443) - sovuq yedi; edzgiiliig (Tf, 3 a) — ezgulik;bod(MK, III, 132) - boy. Eski o‘zbek tili yozma manbalarida c/undoshi o‘zgarishga uchrab, z, y (z>y) undoshlariga o‘tgan.
Z undoshi qadimgi turkiy yozma manbalarida maxsus belgilari orqali ifodalangan, jarangli, siig‘aluvchi tovush, turkiy so‘zlaming o‘rtasi, oxirida mavjud, shaklan uyg‘unlashuvchi, tovushlar ohangdoshligiga ko‘ra talafiuzda farqlangan: azu (KT, kch, 10) — ammo; tuz(KT, kch, 3) — inoq;qazg‘anur-man (KT, kch, 9) - erishaman; itgiizjcu(Toi], 18) — daryoga; barzun (Tog, 31) - borsin\ qaz (Suvr, 4) — g‘oz Eski turkiy til yozma manbalarida ham z undoshi talaffuzihamda holati jihatdan o‘zgarmagan, z undoshi tish-tanglay z tovushi hisobiga ham kengaygan. Shuningdek, barcha unli, undosh tovushlar bilan yonma-yon qo‘llangan, z undoshi ba’zi turkiy so‘zlar uchraydi: zob-zab (MK, 1, 309) — tez-tez; zaq-zaq (MK, 1, 321) - undov so‘z; bezan (QBN, 10 a) - bezan; kezgin (QBN, 11 a) - kez; yuzti (MK, III, 439) - uchirdi; yuz (Rabg\ 2 a ) - yuz. 0 ‘zlashgan so‘zlarda ham z undoshi qoMlangan: zar (HH, 121) - zar; raz (Tf, 14 a) — sir; uzr (Rabg\ 7 b ) - uzr.
Eski o‘zbek tili yozma manbalarida z undoshining talaffuzi va holatida o‘zgarish yuz bermagan, turkiy so‘zlarning o‘rtasida keladi. / undoshi arab yozuvidagi manbalarda jim (c ) harfi, uyg‘ur xatida esa maxsus A belgisi orqali ifodalangan. Eski turkiy til yozma manbalarida o‘zlashgan so‘zlar tarkibida uchraydi, jarangli, affrikat tovush: jqfa (QBN, 32 a) - jafo; hajib (QBN, 24 b) - hojib; ranj (HH, 232) — ranj; jadu (Tf, 38 b) — jodu; javab (Rabg‘, 6 a) — javob. Eski o‘zbek tili davrida ham y undoshi o‘zlashgan so‘zlariga xos: jahan (Nav., HA, 48); jan (HI. Tar, 7); ranj (Nav., FSH, 85); juldur {Muq, 1, 51). Shuningdek, turkiy so‘zlarda taqlidiyat qonuni asosida affrikat ch undoshi j (^ ) tovushiga o‘tgan: jar (NAL, 221); jarchi (NAL, 222)\jiba (NAL, 224); ;/7i7v(NAL, 225) kabi. Hozirgi o‘zbek tilining jilovchi shevalarida y o‘rnida, shuningdek, adabiy tilda ham j undoshi jarchi, ja r, jingalak kabi so‘zlarda uchraydi.
/undoshi qadimgi uyg‘ur yozma manbalarida o‘zlashgan so‘zlarda maxsus belgi, arab yozuvidagi manbalarda j (3) harfi orqali yozilgan, jarangli, sirg‘aluvchi tovush: ajun (Suvr, 611) — dunyo. Eski turkiy til yozma manbalarida taqlidiyat qonuniga ko‘ra, /tovushi turkiy so‘zlarningboshida, o‘rtasida, oxirida paydo bo‘lgan: jagiladi (MK, III, 388) - shariiladi; qorujin (MK, I, 469) - qo‘rg‘oshin; chojiiidi (MK, II, 151) - cho‘zildn erinj(MK, I, 152) -farovonlik. O‘zlashgan so‘zlarda: ajdaha (Tf, 30 a)//ajdarhcl (Tf, 30 b) – ajdar kabi. Eski o‘zbek tili davrida ham / undoshi, asosan, o‘zlashgan so‘zlarda uchraydi: mujgan (NAL, 404); ajdaha (Nav., CHD, 91 b); gajdum (NAL, 154); vajgun (Furq., II, 165).
Hozirgi o‘zbek tilida ham / undoshi, asosan, mujgon, ajdar, jurnal, ckipaj, montaj kabi o‘zlashgan so‘zlarda uchraydi.