O‘quv materialari (MA’ruzalar) 1-modul. Qadimgi turkiy til. Grafika

Sonorlar
Qadimgi turkiy hamda eski turkiy til yozma manbalarida y, l, r, nt, n, ij sonor tovushlari qo‘llangan.
F sonori O‘rxun-Enasoy yozma manbalarida so‘zlarning qattiq yumshoqlik xususiyatiga ko‘ra q, qadimgi uyg‘ur yozuvida > belgilari, arab yozuvidagi manbalarda orqali ifodalangan, jarangli sirg‘aluvchi tovush, turkiy so‘zlarning barcha holatida mavjud, y sonori o‘zining xarakteriga ko‘ra, qattiq, yumshoq aytiluvchi unli, undoshlar bilan yondosh uchraydi: yuma (KT, kch, 3) - yana; yuyqa (Toq, 13) - nozik; bay (KT, kt, 10) - boy; ayg‘uchisi (Toq, 21) - kengashchisi; buyruqi (Sujd, 3) - buyrug‘i; biruya (T013, 7) — janub; aytuqta (Suvr, 10) - aytganda; a yig‘ (Xns, 67) - yovuz- Keyingi davrlarda ham y sonorining artikulatsiyasi, pozitsiyasi o‘zgarmagan.
L sonori O‘rxun-Enasoy yozma manbalarida so‘zlaming ohangdoshligiga ko‘ra, qadimgi uyg‘uryozuvi obidalarida maxsus belgilar, arab yozuvidagi manbalarda lom ( j ) harfi orqali berilgan, / sonori sirg‘aluvchi til yon tovush; turkiy so ‘zlarning xarakteriga ko‘ra, so‘z boshida uchramaydi, o‘rtasida va oxirida mavjud: olurtim (KT, kch, 1) — o ‘tirciim; altim (Mo‘g‘, 24) - oldim, bolg‘aq (Mo‘g \ 29) - qo‘zg‘olon; alp (KT, kch, 7) - alp; Uta (KT, kch, 3) — elda; arklig (Toq, 13) — hukmron; yig‘ilmish (Suvr, 5) - yig‘Ugan. Eski turkiy til yozma manbalarida / undoshining talaffuz xususiyati o‘zgarishga uchramagan, ayrim so‘zlarda / sonori so‘z boshida qo‘llangan: yel+achin>yelachin>lachin (MK, 1, 388) — lochin; yalag‘an> lag‘un (M K , III, 258) - yog*och tovoq; ala (MK, 1, 110) - ola; sozla (Q BN , 30 a) - so‘zla; tiigat (HH, 40) - tugal\ og‘ul (R a b g \ 25 a ) — o ‘g ‘il. Ko‘rsatilgan davr yozma obidalarga o‘zlashgan so‘zlar tarkibida ham / undoshi uchraydi: lashkar (Tf, 22 b) - lashkar; a’qtl (H H , 24) - aql; xislat (Rabg‘, 11 b) — xislat. L sonori eski o ‘zbek va hozirgi o‘zbek tilida ham talaffuz, holat jihatdan o‘zgarishga uchramagan.
R sonori o‘rxun guruh yozma manbalarda tanglay ohangdoshligiga ko‘ra, qadimgi uyg‘ur yozuvi obidalarida maxsus belgilar bilan, arab yozuvidagi manbalarda re ( ., ) harfi orqali ifodalangan; sirg‘aluvchi til oldi tovush, turkiy so‘zlarning b o sh id a uchramaydi, so‘zlarning xarakteriga muvofiq, unli, undoshlar bilan birga keladi: qung‘aru (KT, kch, 2) - g‘arbga; yirg‘aru (KT, kch, 2) — shimolga; olurtim (Mo ‘g‘, 2) - o‘tirdim; kerti (KT, kch, 19) - qaradi, ichrciki (Man x , 34) - qaram; yaltriqhg‘ (Suvr, II) - yaltiroq. R sonori talaffuz hamda pozitsiyasi jih a td an keyingi davrlarda ham o‘zgarishsiz qolgan.
M sonori o ‘rx u n va uyg‘u r xatida maxsus harflar, arab yozuvidagi m an b a la rd a mim ( r ) harfi orqali ifodalangan, sirg‘aluvchi burun tovushi, turkiy so‘zlarning b archa o ‘rinlarida uch raydi, barcha unli va undoshlar bilan yondosh kelgan: man (KT, kt, 11) — men; alnas (KT, kch, 2) - oigan; oliitmis (Toq, 3) —oHdirgan; kumush (Tog, 48) — kumush; qaqum (Irqb, 90) - otam\ ashmish (Suvr, 607) - oshgan. Bu tovush keyingi davrlarda talaffuzi va holati jihatdan o‘zgarishga uchramagan.
JVsonori o‘rxun yozuvida q a ttiq talaffuzli so‘zlarda va yumshoq aytiluvchi so‘zlarda qo‘llangan, uyg‘u r yozuvida maxsus harf, arab yozuvidagi manbalarda nun harfi orqali ifodalangan, sirg‘aluvchi burun tovush, turkiy so‘zlaming b a rch a o ‘rinlarida uchraydi: naq (KT, kt, 8) - narsa; kun (KT, kch, 4) - quyosh; binip (KT, kch, 15) - minib; ancha (KT, kt, 5) — ancha; tonhg‘ (Manx, 51) - kiyimli. Keyingi davrlarda n sonorining talaffuzi, holati qadimgi turkiy til davriga nisbatan o ‘zgarmagan. jVsonori o‘rxun va uyg‘ur xatida maxsus harflar bilan yozilgan, arab yozuvidagi manbalarda n u n -u k o f harflari bilan ifodalangan. Bu sirg‘aluvchi burun tovushi, turkiy so‘zlarning asosiy, oxirgi holatlarida keladi: buijsuz (KT, kch, 5) — muqsiz; yayi/sar (KT, kch, 6) — yanglishsa, birj (To q , 14) — mitj; otjdiin (T o ‘n, 29) — sharqdan; koyluticha (Tog, 32) — k o ‘nglingcha; oijra (Manx, 73) - ilgari; toyuz (Suvr, 6) - to‘ng‘iz. Keyingi davrlarda ham y s o n o rin in g h o la ti, ta la ffu z i q a d im g i tu rk iy tilg a n isb a ta n o‘zgarmagan. A:anigi (KT, kch, 5) — yovuz; qitan (KT, kt, 4) — qabila nomi; qon (TT, 9) — qo‘y. Eski turkiy til davrida ham n tovushi mavjud b o ‘lgan, bu davrda h am q a ttiq o ‘zakli so‘zlarda uchraydi: qandu (MK, 1, 395) — qayerda; qafida (Tf. 136 a) — qayerda; qon (MK, III, 154) - qo‘y ; chig‘an (MK, I, 67) — yo‘qsil.
H tovushi eski o‘zbek tili yozma manbalarida rudiment holatda uchraydi: qahda (Lutf., 184 b); qani (Nav., FSH, 206; Bob.., Muxt., 128). Hozirgi o ‘zbek tilida ham qani, qanday, qancha kabi so‘zlardagi n undoshi n tovushining rudimenti hisoblanadi. Eski turkiy hamda eski o ‘zbek tili davrlarida o‘zlashgan so‘zlar tarkibida ayn va hamza belgilari uchraydi, ayn va hamza talaffuzi so‘z boshida aniq emas, so‘z o ‘rtasi va oxirida bo‘g‘iz portlovchisi kabi talaffuz qilingan: man* (N av ., HA, 11); vaqe* (BN, 210); qal ’alar (S h . tar. 21); / ^ . '( S h o h i d , 80 a); ma*va (S hohid, 17 a).
Qadimgi turkiy til yozma manbalarida qo‘sh undoshlar maxsus belgilar, qadimgi uyg‘u r hamda arab yozuvidagi manbalarda har qaysi qorishiq undosh tovush mustaqil harflarga (1+ t), (n+ t), (n + c h ) , (n+y) ajratib berilgan. Bu qorishiq undoshlar turkiy so ‘zlarning inlaut va auslaut pozitsiyasida uchraydi. It: qiltim (KT, kch, 10) - qildim; bolii (KT, kch, 7) - boldi; altizdi (KT, kch. 38) — oldirdi; yolta (Too, 16) - yoida; boliachi (Mo ‘g‘. 38) - bo‘lgcusi; nt: shantuij (KT, kt, 3) — gcogr. nom; alqmtig‘ (KT, kt, 9) — surilding, bunta (KT, kt, 10) — bu yerda; qanlantt (Too, 2) - xonlik boidi; anta (M o ‘g ‘, 31) - uyerda; kantu (KT, kch, 23) – o‘z; yukuntur (KT, kch, 15) — yukmtir; nch: ancha (KT, k ch , 5) — ancha; adinchig‘ (KT, kt, 12) - maxsus; arinch (KT, k ch , 3) - ekan; torusincha (KT, kch, 13) - qonunicha; sanchdi (KT, kch, 36) - sanchdi; yincha (Too, 13) - nozik; unch (Too, 24) — mumkin, uchinch (Mo ‘g ‘, 3) - uchinchi.