Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

 

1-bosqich: 

CH

3

Cl + NH

3

[CH

3

NH

3

] Cl + NH

3

+

–

CH

3

NH

2  

+  NH

4

Cl 

metil amin

 

2-bosqich: Metilamin yana metil xlorid bilan birikadi va dimetilammoniy xlorid hosil bo’ladi: 

CH

3

– NH

2

+ CH

3

Cl

[(CH

3

)

2

NH

2

] Cl

+

–

dimetilammoniy xlorid

 

Hosil bo’lgan dimetilammoniy xlorid ammiakning mol miqdori bilan reaksiyaga kirishib, erkin 

dimetilaminga aylanadi: 

[(CH

3

)

2

NH

2

] Cl

+

NH

4

Cl + CH

3 

– NH  – CH

3

dimetilamin

 

3-bosqich:  Dimetilamin  metil  xlorid  bilan  reaksiyaga  kirishib,  trimetilammoniy  xlorid  hosil 

qiladi: 

[(CH

3

)

3

NH] Cl

CH

3 

– NH  – CH

3  

+ CH

3

Cl

+

–

trimetilammoniy xlorid

 

Hosil bo’lgan trimetilammoniy xlorid ammiakning mol miqdori bilan reaksiyaga kirishib, erkin 

trimetilaminga aylanadi: 

[(CH

3

)

3

NH] Cl

+

–

CH

3 

– N  – CH

3

CH

3

trimetilamin

+  NH

4

Cl 

 

4-bosqich.  Trimetilamin  molekulasi  o’ziga  yana  bir  molekula  metil  xloridni  biriktirib, 

tetrametilammoniy xlorid hosil qiladi: 

CH

3 

– N  – CH

3

CH

3

+  CH

3

Cl 

[(CH

3

)

4

N] Cl

+

–

tetrametilammoniy xlorid

 

Hosil bo’lgan to’rtlamchi ammoniy tuzi, ammiak ta’sirida parchalanmaydi. Reaksiya natijasida 

hosil  bo’lgan  aralashmadagi  aminlarning  qaynash  temperaturasi  har  xil  bo’lganligi  sababli,  ular  bir-

biridan fraksiyalarga ajratib haydash usuli bilan ajratib olinadi.          

Nitrobirimalarni,  nitrillarni,  oksimlarni  va  gidrozonlarni  vodorod  atomlari  bilan  Ni  katalizatori 

ishtirokida  qaytarilganda  aminlar  hosil  bo’ladi.  Jarayonni  neytral,  kuchsiz  kislotali  va  ishqoriy 

muhitlarda olib borish mumkin. 

C

2

H

5 

– NO

2

+  3H

2

C

2

H

5 

– NH

2  

+ 2H

2

O

etilamin

CH

3 

– C 



N + 2H

2

C

2

H

5 

– NH

2

etilamin

CH

3 

– C  – C

2

H

5  

+  2H

2

CH

3 

– CH  – C

2

H

5

+ H

2

O

N–OH

NH

2

izobutilamin

 

Aminobirikmalarni  kislota  amidlariga  ishqoriy  muhitda  gipoxlorit  yoki  gipobromitlar  ta’sir 

ettirilganda birlamchi aminlar hosil bo’ladi (Gofman reaksiyasi): 

 

359

R  – CO  – NH

2

R – NH

2  

+ CO

2

+  KBr

KOBr

(KOH + Br

2

)

 

CH

3 

– CO  – NH

2

+  NaClO +  2NaOH

CH

3 

– NH

2

+ Na

2

CO

3

+ NaCl + H

2

O

 

Aminokislotalardan olish. Aminokislotalar chirituvchi bakteriyalar ta’sirida o’zidan 

CO

2

 

ajratib 

aminlarni hosil qiladi: 

R – CH – COOH

NH

2

R – CH

2

– NH

2

+  CO

2

 

Mineral kislota efirlaridan olish. Mineral kislota efirlariga ammiak ta’sir ettirilganda aminlar 

hosil bo’ladi: 

CH

3 

– O  – SO

2 

– O  – CH

3

+  NH

3

(CH

3

)

2

NH  H

2

SO

4

.

 

Fizik  xossalari.  Aminlarning  dastlabki  vakillari  –  metilamin,  dimetilamin,  trimetilamin  – 

oddiy  sharoitda  gaz.  Suvda  yaxshi  eriydi  va  ishqoriy  eritma  hosil  qiladi,  ammiak  hidiga  ega. 

Aminlarning  molekular  og’irligi  ortishi  bilan  ularning  suvda  eruvchanligi  kamaya  boradi,  zichligi  va 

qaynash  temperaturasi  ortadi.  Qolgan  aminlar  ammiak  hidiga  ega  bo’lgan  suyuqliklardir,  yuqori 

aminlar  yoqimsiz  hidga  ega  bo’lgan  suyuq  yoki  qattiq  moddalardir.  Teng  uglerod  atomi  saqlagan 

ikkilamchi aminlar birlamchi aminlarga qaraganda past haroratda qaynaydi. Masalan: dietilamin 56 

C 

da n-butilamin 75 

C da qaynaydi. Oddiy aminlar ammiakdan farq qilib havoda yonadi. Birlamchi va 

ikkilamchi  aminlar  molekulalararo  vodorod  bog’lanishlarni  hosil  qiladi.  Shuning  uchun  ham 

aminlarning qaynash temperaturasi, molekular massasi teng yoki yaqin bo’lgan qutbsiz birikmalar (m-n: 

alkanlar)  ning  qaynash  temperaturasidan  yuqori.  Spirtlar  aminlarga  nisbatan  mustahkam  vodorod 

bog’lanish hosil qiladi. Shu bois ham ular tegishli aminlarga nisbatab yuqori temperaturada qaynaydi. 

Uchlamchi  aminlarda  azot  atomi  bilan  bog’langan  vodorod  atomi  yo’qligidan  ular  molekulalararo 

vodorod  bog’lanishlarni  hosil  qilmaydi.  Shuning  uchun  ham  ularning  qaynash  temperaturasi  tegishli 

alkanlarning va boshqa qutbsiz birikmalarning qaynash temperaturasiga yaqin. Birlamchi va ikkilamchi 

aminlar  suv  molekulalari  bilan  vodorod  bog’lanish  hosil  qilganligi  sababli  suvda  yaxshi  eriydi. 

Uchlamchi  aminlar  esa  suv  molekulalari  bilan  vodorod  bog’lanish  hosil  qilmaganligi  sababli  suvda 

yomon eriydi. 

Nomi 

Formulasi 

Suyuqlanish 

tenperaturasi t 

C 

Qaynash 

temperaturasi t 

C 

Zichligi 

20

4

d

 

Metilamin 

CH

3 

– NH

2

 

-92 

-7 

— 

Etilamin 

C

2

H

5 

– NH

2

 

-83 

+17 

0.706 

n-propilamin 

C

3

H

7 

– NH

2

 

-81 

+48 

0.741 

n-butilamin 

C

4

H

9 

– NH

2

 

-51 

+78 

0.764 

n-dodetsilamin 

C

12

H

25 

– NH

2

 

+28 

+249 

— 

Kimyoviy  xossalari.  Aminlar  suvdan  protonni  qanchalik  oson  ajratib  olsa,  ular  shunchalik 

kuchli asos hisoblanadi.  

R – NH

2 

+  H

2

O

R  – NH

3  

+ OH

+

–

 

Ammiakning  vodorod  atomlari  alkil  gruppalariga  almashinganda,  azotning  asoslik  xossasi 

kuchayadi.  Chunki  elektrodonorlik  xususiyatiga  ega  bo’lgan  alkil  gruppa  azot  atomidagi  elektron 

zichligini oshiradi. Gaz fazada aminlarning asos xossalari:  

NH

3

 < CH

3 

– NH

2 

< (CH

3

)

2

NH

 

< (CH

3

)

3

N 

 tartibda oshib boradi. Bunga sabab azot atomidagi elektrodonor gruppalar sonining ortib borishidir.  

Aminlar  ammiakning  hosilalari  bo’lgani  sababli  ularda  ammiakning  kimyoviy  xossalari 

takrorlanadi.  Ularning  suvli  eritmasi  lakmus  qog’ozini  ko’k  (zangori)  rangga  bo’yaydi,  fenolftalein 

eritmasini esa to’q pushti rangga bo’yaydi.  

 

360

Aminlarning asos xossalari. Aminlar ham ammiak kabi asos xususiyatiga ega, ammo ularning 

asos  xossalari  ammiaknikidan  birmuncha  kuchli.  Buni  elektrolitik  dissotsilanish  konstantasidan  bilsa 

ham bo’ladi: ammiak 

NH

3 

1.79

.

10

–5

;

 metilamin 

CH

3

NH

2

 

4.38

.

10

–4

; dimetilamin 

(CH

3

)

2

NH 5.20

.

10

–4

; 

trimetilamin 

(CH

3

)

3

N 5.45

.

10

–4

.  

Nima  uchun  aminlar  ammiakka  qaraganda  kuchli  asos  bo’ladi?  Aminlar  o’z  molekulasida 

uglevodorod radikallari bo’lishi bilan farq qilar ekan, demak, bu hol uglevodorod radikallarining azot 

atomiga  ta’siri  natijasidir.  Uglevodorod  radikali  kovalent  bog’lanishdagi  elektronlarni  o’zidan 

uzoqlashtirishi ma’lum. 

Uglevodorod radikali ta’sirida aminlardagi 

C – N

 bog’lanishidagi elektronlar buluti azotga bir oz 

siljigan  bo’ladi.  Natijada  azot  atrofida  elektronlar  zichligi  ortadi  va  u  molekulada  vodorod  ionlarini 

mahkam  tortadi,  shuning  uchun  suvning  gidroksil  ionlari  ancha  bo’shab  qoladi  va  birikmalarning 

ishqoriy  xossalari  kuchayadi.  Aminlar  eritmasining  ishqoriy  reaksiyasi  ular  suvda  eriganda  gidroksil 

ionlarining  yuqori  konsentratsiya  hosil  qilishi  bilan  izohlanadi  va  ammiakning  suvdagi  eritmasini 

eslatadi.  Aminobirikmalarning  asoslik  xossasi  azot  atomidagi  juftlashmagan  elektronlarning  protonni 

biriktirib olish qobiliyati tufayli namoyon bo’ladi: 

R – N

:

+  H

H

H

+

R – N

:

H 

H

H

+

 

CH

3 

– NH

2

+  HOH           [CH

3 

– NH

3

] OH 

+

–

 

(CH

3

)

2

NH  +  HOH           [(CH

3

)

2

NH

2

] OH 

+

–

 

Aminlarning tuz hosil qilishi. Aminlar ham ammiak singari quruq holda va suvdagi eritmalarda 

kislotalar  va  hatto,  kuchsiz  karbonat  kislota  bilan  ham  reaksiyaga  kirishib,  tuzlar  hosil  qiladi.  M-n: 

suvsiz aminlar 

HCl

 bilan quyidagicha reaksiyaga kirishadi: 

CH

3 

– NH

2

+ HCl

[CH

3 

– NH

3

] Cl yoki CH

3 

– NH

2 

HCl

.

metilammoniy xlorid

+

–

 

Suvdagi eritmada reaksiya quyidagicha boradi: 

[CH

3 

– NH

3

] OH   + HCl

+

–

[CH

3 

– NH

3

] Cl +  H

2

O

+

–

 

Sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishib, kompleks birikma hosil qiladi: 

CH

3

– NH

2

+ HOSO

2

OH

[CH

3

– NH

3

] SO

4

H   yoki

CH

3

– NH

2

H

2

SO

4

.

+

–

monometilammoniy sulfat

 

Suvdagi eritmada esa reaksiya quyidagicha boradi: 

[CH

3

– NH

3

] OH + HSO

4

H

[CH

3

– NH

3

] SO

4

H + H

2

O

+

–

 

Karbonat kislota bilan reaksiya quyidagicha boradi: 

CH

3

– NH

2

+ HOCO

2

H

[CH

3

– NH

3

] CO

3

H   yoki CH

3

–NH

2

H

2

CO

3

monometilammoniy karbonat

.

+

–

 

Suvdagi eritmada esa reaksiya quyidagicha boradi: 

[CH

3

– NH

3

] OH +  HCO

3

H

[CH

3

– NH

3

] CO

3

H + H

2

O

+

–

+

–

 

Nitrit kislotaning ta’siri. Bu reaksiya natijasida aminlarning tuzilishi qisman aniqlanadi, chunki 

nitrit  kislota  ta’sirida  hosil  bo’layotgan  moddalarga  qarab,  aminlarni  birlamchi,  ikkilamchi  va 

uchlamchi ekanligi aniqlanadi. 

Birlamchi aminlar nitrit kislota ta’sirida spirt, 

N

2

 va suvga parchalanadi: 

 

361

CH

3

– NH

2

+ HONO

CH

3

– OH  +  N

2

+ H

2

O

 

Ikkilamchi aminlar nitrit kislota ta’sirida nitrozaminlarni hosil qiladi. Nitrozaminlar – quyuq 

moysimon  suyuqlik  bo’lib,  suvda  yomon  eriydi  va  o’ziga  xos  qo’lansa  hidga  ega.  Kuchli  kislotalar 

ta’sir ettirilsa, qaytadan ikkilamchi amin hosil bo’ladi. 

CH

3

– NH + HONO

CH

3

CH

3

– N – N  =  O    +    H

2

O

CH

3

dimetilnitrozaamin (sariq rang)

 

Uchlamchi aminlar nitrit kislota ta’siriga chidamli bo’lib, faqat tuz hosil bo’ladi: 

(CH

3

)

3

N  +  HONO

(CH

3

)

3

N HONO

.

 

Hosil bo’lgan tuz tezlikda gidrolizlanib, qaytadan uchlamchi aminga aylanadi.  

Uchlamchi aminlar peroksidlar ta’sirida oksidlanib, N-oksibirikmalar hosil qiladi: 

CH

3

– N  + H

2

O

2

CH

3

CH

3

CH

3

– N  O    +   H

2

O

2

CH

3

CH

3

 

N-oksibirikmalar tabiatda alkoloidlar tarkibida uchraydi.