Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

Xossalari. Glioksil kislota aldegidlar va kislotalar uchun xos bo‘lgan reaksiyalarga kirisha oladi. 

Uning kaliyli tuzi ishqor ishtirokida Kanitssaro reaksiyasiga kirisha oladi: 

CHO

COOK

2

KOH

COOK

COOK

+ 

CH

2

OH

COOK

CHO

COOK

2

KOH

COOK

COOK

+ 

CH

2

OH

COOK

 

Pirouzum kislota sulfat kislota ishtirokida qizdirilganda sirka aldegid va SO

2

 ga parchalanadi: 

CH

3

– CO – COOH                  CH

3

– CHO  +  CO

2

H

2

SO

4

CH

3

– CO – COOH                  CH

3

– CHO  +  CO

2

H

2

SO

4

 

Atsetosirka kislota va uning tuzlari beqaror birikmalar bo‘lib qizdirilganda oson parchalanadi: 

CH

3

– CO – CH

2

COOH                  CH

3

– CO – CH

3

+  CO

2

CH

3

– CO – CH

2

COOH                  CH

3

– CO – CH

3

+  CO

2

 

Atsetosirka  kislota  va  uning  tuzlarining  beqarorligi  sababi  karbonil  va  karboksil  guruhlar 

ta’sirida o‘ta tutashishning vujudga kelishi va 

-bog‘larining zaiflashuvi hisoblanadi, ya’ni 

CH

3

– C – C – C – H 

O

O

H

H

CH

3

– C – C – C – H 

O

O

O

O

H

H

 

Atsetosirka kislotaning etil efiri organik sintezda muxim rol o‘ynaydi. 

Atsetosirka efiri – 181

0

C da qaynaydigan yoqimli xidga ega bo‘lgan suyuqlik. Uni diketenga etil 

spirti ta’sir ettirib yoki etilatsetatdan olish mumkin: 

CH

2

= C – CH

2

– C = O  +  C

2

H

5

OH              CH

3

COCH

2

C

O

OC

2

H

5

O

CH

2

= C – CH

2

– C = O  +  C

2

H

5

OH              CH

3

COCH

2

C

O

O

OC

2

H

5

O

 

2CH

3

COOC

2

H

5

+  C

2

H

5

ONa       

CH

3

– CO – CH

2

– C 

+  C

2

H

5

OH

O

OC

2

H

5

2CH

3

COOC

2

H

5

+  C

2

H

5

ONa       

CH

3

– CO – CH

2

– C 

+  C

2

H

5

OH

O

O

OC

2

H

5

 

Bu reaksiyaning mexanizmini quyidagicha ta’savvur etish mumkin. 

Natriy etilat ta’sirida etilatsetat metallorganik kompleksni hosil qiladi: 

CH

3 

– C 

+  C

2

H

5

ONa

O

OC

2

H

5

CH

2

– C – OC

2

H

5

+  C

2

H

5

OH

-

..

Na

+

O

CH

3 

– C 

+  C

2

H

5

ONa

O

OC

2

H

5

O

O

OC

2

H

5

CH

2

– C – OC

2

H

5

+  C

2

H

5

OH

-

..

Na

+

O

O

 

 

 

396

Bu kompleks bir molekula etilatsetatni biriktirib oladi: 

CH

2

– C – OC

2

H

5

+  C = O

-

..

Na

+

O

CH

3

OC

2

H

5

CH

3

– C – CH – C – OC

2

H

5

-

Na

+

O

OC

2

H

5

O

H

I

CH

2

– C – OC

2

H

5

+  C = O

-

..

Na

+

O

O

CH

3

OC

2

H

5

CH

3

– C – CH – C – OC

2

H

5

-

Na

+

O

OC

2

H

5

O

O

H

I

 

I kompleksdagi karboksil ta’sirida protonlashgan vodorod va yarim atsetaldagi efir qoldig‘i etil 

spirti hosil qilib ajralib chiqadi: 

I  

CH

3

– C = CH – C – OC

2

H

5

-

Na

+

O

O

C

2

H

5

OH

CH

3

– C – CH

2

– C – OC

2

H

5

O

O

-C

2

H

5

ONa

I  

CH

3

– C = CH – C – OC

2

H

5

-

Na

+

O

O

O

C

2

H

5

OH

CH

3

– C – CH

2

– C – OC

2

H

5

O

O

O

O

-C

2

H

5

ONa

 

Atsetosirka efiri keto-enol tautomeriyaga uchray oladi: 

CH

3 

– C – CH

2

– C

CH

3

– C = CH – C 

O

OC

2

H

5

O

OC

2

H

5

O

OH

CH

3 

– C – CH

2

– C

CH

3

– C = CH – C 

O

O

OC

2

H

5

O

O

OC

2

H

5

O

O

OH

 

 

   

keton shakli   

 

 

enol shakli  

Erituvchi  sifatida  geksan  ishlatilganda  enol  shakli  46,4  %  ni  tashkil  etadi.  Keton  va  enol 

shakllarini bir-biridan ajratib olish mumkin. Atsetosirka efirning enol shakli keton shakliga qaraganda 

beqaror. Atsetosirka efiri kimyoviy reaksiyalarga keton va enol shakllarida reaksiyaga kirisha oladi. 

1) 

aktiv vodorod bilan qaytarish: 

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

CH

3

– CH – CH

2

– COOC

2

H

5

[H]

OH

OH

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

CH

3

– CH – CH

2

– COOC

2

H

5

[H]

OH

OH

OH

OH

 

2) 

sinil kislotaning birikishi: 

CH

3

– C – CH

2

– COOC

2

H

5

CH

3

– C – CH

2

– COOC

2

H

5

HCN

O

CN

OH

CH

3

– C – CH

2

– COOC

2

H

5

CH

3

– C – CH

2

– COOC

2

H

5

HCN

O

CN

OH

 

3) 

atsetosirka efirga fenilgidrazin bilan ta’sir ettirilganda metilfenilpirazolon hosil bo‘ladi: 

CH

3

– C – CH

2

– COOC

2

H

5

CH

3

– C – CH

2

– C

O

N – N – H 

+

H

2

N – NH – C

6

H

5

C

6

H

5

O

OC

2

H

5

CH

3

– C – CH

2

– C = O   + C

2

H

5

OH

N              N – C

6

H

5

CH

3

– C – CH

2

– COOC

2

H

5

CH

3

– C – CH

2

– C

O

N – N – H 

+

H

2

N – NH – C

6

H

5

C

6

H

5

O

OC

2

H

5

O

O

OC

2

H

5

CH

3

– C – CH

2

– C = O   + C

2

H

5

OH

N              N – C

6

H

5

 

 

Enol shaklidagi reaksiyalari: 

1. 

Piridin eritmasida atsetillash: 

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

+  HCl

CH

3

COCl

Py

OH

OCOCH

3

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

+  HCl

CH

3

COCl

Py

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

+  HCl

CH

3

COCl

Py

OH

OCOCH

3

 

 

2. PCl

5 

 ta’siri:  

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

+  POCl

3  

+ HCl

PCl

5

OH

Cl

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

+  POCl

3  

+ HCl

PCl

5

OH

Cl

 

3. Natriy atsetosirka efirini hosil bo‘lishi: 

 

397

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

+  H

2

+2Na

OH

ONa

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

CH

3

– C = CH – COOC

2

H

5

+  H

2

+2Na

OH

ONa

 

Atsetosirka efiri 

-keton kislota efiri sifatida ishqor ta’sirida  C–C bog‘lanishdan parchalanadi: 

CH

3

– CO – CH

2

– COOC

2

H

5

H

2

O

б

CH

3

– CO – CH

2

– COOH  +  C

2

H

5

OH

CH

3

– CO – CH

3

+  CO

2

+  C

2

H

5

OH

2CH

3

COOH  +  C

2

H

5

OH

a

CH

3

– CO – CH

2

– COOC

2

H

5

H

2

O

б

CH

3

– CO – CH

2

– COOH  +  C

2

H

5

OH

CH

3

– CO – CH

3

+  CO

2

+  C

2

H

5

OH

2CH

3

COOH  +  C

2

H

5

OH

CH

3

– CO – CH

2

– COOC

2

H

5

H

2

O

б

CH

3

– CO – CH

2

– COOH  +  C

2

H

5

OH

CH

3

– CO – CH

3

+  CO

2

+  C

2

H

5

OH

CH

3

– CO – CH

2

– COOH  +  C

2

H

5

OH

CH

3

– CO – CH

3

+  CO

2

+  C

2

H

5

OH

2CH

3

COOH  +  C

2

H

5

OH

a

 

Suyultirilgan ishqorlar keton ajratib (a) parchalaydi, konsentrlagan ishqorlar ishtirokida kislota 

(b) ajratib parchalaydi. 

Atsetosirka  efirining  organik  sintezda  ishlatilishi.  Atsetosirka  efiri  organik  sintezda  turli 

birikmalar – ketonlar, kislotlar, diketonlar, ikki asosli kislotalar olishda katta ahamiyatga ega. Quyida 

atsetosirka kislotadan foydalanib olinadigan maxsulotlarga misollar keltiramiz. 

Metil propil keton yoki moy kislotani sintez qilish: 

CH

3

COCH

2

COOC

2

H

5

CH

3

C = CH – COOC

2

H

5

C

2

H

5

ONa

C

2

H

5

Br

CH

3

COCHCOOC

2

H

5

C

2

H

5

ONa

CH

3

COCH

2

CH

2

CH

3

+  C

2

H

5

OH  +  Na

2

CO

3

NaOH

NaOH

I

II

CH

3

COONa  +  C

2

H

5

OH  +  CH

3

CH

2

CH

2

COONa

CH

3

COCH

2

COOC

2

H

5

CH

3

C = CH – COOC

2

H

5

C

2

H

5

ONa

C

2

H

5

Br

C

2

H

5

Br

CH

3

COCHCOOC

2

H

5

C

2

H

5

ONa

ONa

CH

3

COCH

2

CH

2

CH

3

+  C

2

H

5

OH  +  Na

2

CO

3

NaOH

NaOH

I

II

CH

3

COONa  +  C

2

H

5

OH  +  CH

3

CH

2

CH

2

COONa

 

Diketonlar yoki ikki asosli kislotalarni sintez qilish: 

CH

3

COCH

2

COOC

2

H

5

CH

3

C = CH – COOC

2

H

5

C

2

H

5

ONa

ONa

BrCH

2

– CH

2

Br

CH

3

– CO – CH – COOC

2

H

5

CH

2

CH

2

CH

3

– CO – CH – COOC

2

H

5

I

II

CH

3

COCH

2

CH

2

CH

2

CH

2

COCH

3

HOOCCH

2

CH

2

CH

2

CH

2

COOH

CH

3

COCH

2

COOC

2

H

5

CH

3

C = CH – COOC

2

H

5

C

2

H

5

ONa

ONa

ONa

BrCH

2

– CH

2

Br

BrCH

2

– CH

2

Br

CH

3

– CO – CH – COOC

2

H

5

CH

2

CH

2

CH

3

– CO – CH – COOC

2

H

5

CH

3

– CO – CH – COOC

2

H

5

CH

2

CH

2

CH

3

– CO – CH – COOC

2

H

5

I

II

CH

3

COCH

2

CH

2

CH

2

CH

2

COCH

3

HOOCCH

2

CH

2

CH

2

CH

2

COOH

 

 

OKSIALDEGIDLAR VA OKSIKETONLAR 

Tuzilishida bir vaqtning o‘zida gidroksil va karbonil guruhlari bo‘lgan birikmalar oksialdegidlar 

va oksiketonlar deyiladi. 

Gidroksil va karbonil guruhlarning o‘zaro xolatlariga qarab, ular 

-, -, - va x.k. oksialdegid va 

oksiketonlarga bo‘linadilar: 

C H

3

– C H

2

– C H  – C H O

O H

C H

3

– C H  – C H

2

– C H O

O H

C H

3

– C H

2

– C H  – C H O

O H

C H

3

– C H  – C H

2

– C H O

O H

 

      α-oksimoy aldegid                                β- oksimoy aldegid 

          2-oksibutanal                                         3-oksibutanal 

Oksialdegid  va  oksiketonlar  ko‘p  atomli  spirtlarni  oksidlab,  galogen  saqlovchi  aldegid  va 

ketonlarni gidrolizlab, aldol kondensatlanish orqali va boshqa usullar bilan olinishi mumkin: 

1.  Ko‘p  atomli  spirtlarni  oksidlanganda  oksialdegid  va  oksiketonlarning  aralashmasi  hosil 

bo‘lishi mumkin, maslan: 

 

398

СH

2

OH

СHOH

СH

2

OH

CH

2

– CH – CHO

OH

OH

CH

2

– C – CH

2

O

OH

OH

СH

2

OH

СHOH

СH

2

OH

CH

2

– CH – CHO

OH

OH

CH

2

– CH – CHO

OH

OH

CH

2

– C – CH

2

O

OH

OH

 

1-modda glitserin aldegid 

2-modda dioksiatseton 

2. Aldol kondensatlanish yordamida 

-oksialdegid va oksiketonlarni hosil qilish mumkin:  

2CH

3

CHO

CH

3

– CH – CH

2

- CHO

OH

–

OH

2CH

3

CHO

CH

3

– CH – CH

2

- CHO

OH

–

OH

 

Oksialdegid  va  oksiketonlar  aldegid,  keton  va  spirtlarning  xossalarini  namoyon  qilish  bilan 

birgalikda, ular uchun bir qator o‘ziga xos hususiyatlar ham mavjuddir: 

1) 

- va γ-oksialdegidtsiklik yarim atsetallarni hosil qiladilar:  

CH

2

– C 

O

HO

H

C – CH

2

OH

O

H

+

OH

CH

2

– CH 

O

CH – CH

2

O

HO

CH

2

– C 

O

HO

H

C – CH

2

OH

O

H

+

OH

CH

2

– CH 

O

CH – CH

2

O

HO

CH

2

– C 

O

HO

H

C – CH

2

OH

O

H

+

CH

2

– C 

O

HO

H

C – CH

2

OH

O

H

+

OH

CH

2

– CH 

O

CH – CH

2

O

HO

OH

CH

2

– CH 

O

CH – CH

2

O

HO

CH

2

– CH 

O

CH – CH

2

O

HO

 

                                                  2,5-dioksi-1,4-dioksan 

CH

2

– CH

2

CH

2

C = O 

OH     H

CH

2

– CH

2

CH

2

C – OH

O

CH

2

– CH

2

CH

2

C = O 

OH     H

CH

2

– CH

2

CH

2

C – OH

O

 

                                               α-oksitetragidrofuran 

2) 

-oksialdegid  va  -oksiketonlar  qizdirilganda  suvni  yo‘qotib  to‘yinmagan  aldegid  va 

ketonlarni hosil qiladilar: 

CH

3

– CH – CH

2

- CHO

-H

2

O

OH

CH

3

– CH = CH - CHO

CH

3

– CH – CH

2

- CHO

-H

2

O

OH

CH

3

– CH = CH - CHO

 

3) 

-oksialdegid  va  -oksiketonlar  uch  malekula  fenilgidrazin  bilan  reaksiyaga  kirishib, 

ozozonlarni hosil qiladilar: 

CH

2

– CH – CHO   +  H

2

N – NH – C

6

H

5

OH

OH

-H

2

O

CH

2

– CH – CH = N – NH – C

6

H

5

OH

OH

фенил гидразин

2H

2

N – NH – C

6

H

5

CH

2

– C – CH = N – NH – C

6

H

5

+  NH

3  

+ C

6

H

5

NH

2 

+ H

2

O

OH

N – NH – C

6

H

5

CH

2

– CH – CHO   +  H

2

N – NH – C

6

H

5

OH

OH

-H

2

O

CH

2

– CH – CH = N – NH – C

6

H

5

OH

OH

фенил гидразин

2H

2

N – NH – C

6

H

5

CH

2

– C – CH = N – NH – C

6

H

5

+  NH

3  

+ C

6

H

5

NH

2 

+ H

2

O

OH

N – NH – C

6

H

5

CH

2

– CH – CHO   +  H

2

N – NH – C

6

H

5

OH

OH

-H

2

O

CH

2

– CH – CH = N – NH – C

6

H

5

OH

OH

CH

2

– CH – CHO   +  H

2

N – NH – C

6

H

5

OH

OH

OH

OH

OH

-H

2

O

CH

2

– CH – CH = N – NH – C

6

H

5

OH

OH

CH

2

– CH – CH = N – NH – C

6

H

5

OH

OH

OH

OH

OH

фенил гидразин

2H

2

N – NH – C

6

H

5

CH

2

– C – CH = N – NH – C

6

H

5

+  NH

3  

+ C

6

H

5

NH

2 

+ H

2

O

OH

N – NH – C

6

H

5

2H

2

N – NH – C

6

H

5

CH

2

– C – CH = N – NH – C

6

H

5

+  NH

3  

+ C

6

H

5

NH

2 

+ H

2

O

OH

N – NH – C

6

H

5

CH

2

– C – CH = N – NH – C

6

H

5

+  NH

3  

+ C

6

H

5

NH

2 

+ H

2

O

OH

N – NH – C

6

H

5