Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

Olinish usullari. Organik moddalar tarkibiga nitrogruppani kiritish nitrolash deyiladi. Nitrolash 

konsentrlangan 

HNO

3

 bilan 

H

2

SO

4

 

dan (birinchisi nitrolovchi reagent, ikkinchisi suvni tortib oluvchi 

vosita) iborat nitrolovchi aralashma vositasida amalga oshiriladi.   

To’yingan  uglevodorodlarni  nitrolash.  Bu  usulni  birinchi  marta  1888  yilda  M.I.Konovalov 

topgan  bo’lib,  hozirgi  vaqtda  sanoatda  nitrobirikmalar  ana  shu  usul  bilan  olinadi.  Buning  uchun 

to’yingan uglevodorodlarga 150-475 

C da suyultirilgan 

HNO

3

 ta’sir ettiriladi:  

 

350

CH

3

– CH  – CH

3

+  HNO

3

CH

3

CH

3

– C  – CH

3

+  H

2

O

CH

3

NO

2

 

To’yingan  uglevodorodlarning  galogenli  hosilalariga  nitrit  kislota  tuzlari  ta’sir  ettirib 

olish.  To’yingan  uglevodorodlarning  nitrobirikmalari  nitroparafinlar  deb  ataladi.  Nitroparafinlarni 

birinchi marta galoidalkillarga 

AgNO

2

 ta’sir ettirib olingan:  

CH

3

– CH  – Cl +    AgNO

2

CH

3

CH

3

– CH  – NO

2

+  AgCl

CH

3

 

Bu reaksiyani V.Meyer taklif etgan.  

α-galogen  karbon  kislotalarga  nitrit  kislota  tuzlarini  ta’sir  ettirib  olish.  Bu  usul  bilan 

birlamchi  va  ikkilamchi  nitrobirikmalar  olish  mumkin.  Buning  uchun  karbon  kislotalarning  galogen 

atomi α-holatda joylashgan galogenli birikmalariga 

Na

 yoki 

KNO

2

 ning suvdagi eritmasi ta’sir ettiriladi: 

CH

3

– CH  – COOH    +    KNO

2

Cl

CH

3

– CH  – COOH

NO

2

- KCl

CH

3

– CH

2

+  CO

2

NO

2

 

Aminlarni  oksidlash.  Bu  usul  bilan,  asosan,  uchlamchi  nitrobirikmalar  olinadi  (Bamberger 

usuli): 

CH

3

– C  – NH

2

+  3 [O]

CH

3

CH

3

– C  – NO

2

+  H

2

O

CH

3

CH

3

CH

3

 

Fizik  xossalari.  Nitrobirikmalarning  quyi  gomologlari  rangsiz,  qo’lansa  hidli  suyuqlik  bo’lib, 

suvda erimaydi, efir va spirtda yaxshi eriydi. Uglerod soni oshishi bilan ularning suvda eruvchanligi va 

zichligi  kamayadi,  qaynash  temperaturasi  esa  ko’tariladi.  Ular  elektr  tokini  o’tkazmaydi. 

Nitrobirikmalar haydaladi, ularning buglari zaharli. Nitrobirikmalar yoqimli hidga ega bo’lgan, suvda 

kam  eriydigan  suyuqliklardir.  Zaharli,  parchalanmasdan  haydaladi.  Tuzilishida  to’rttagacha  uglerod 

bo’lgan nitrobirikmalarning zichligi birdan kichik.  

 

Kimyoviy xossalari.  

Nitrogruppalarning  kimyoviy  xossalari  molekulada  nitrogruppa  borligi  tufayli  yuzaga  chiqadi. 

Nitrobirikmalarning  eng  muhim  xossalaridan  biri  ularni  qaytarganda  aminobirikmalarga  aylanishi 

hisoblanadi:  

R – NO

2

+  6[H]

R – NH

2

+  2H

2

O

CH

3

– CH

2

– NO

2 

+  6[H]

CH

3

– CH

2

– NH

2 

+  2H

2

O

 

Bu  reaksiya  nitrobirikmalardagi  azot  uglerod  bilan  to’g’ridan-to’g’ri  birikkanligini  ko’rsatadi. 

Nitrobirikmalarning  izomerlari,  ya’ni  nitrit  kislota  efirlari  qaytarilganda  spirt  hamda  gidroksilamin 

yoki ammiak hosil bo’ladi. 

CH

3 

– O  – N  =  O    +    2H

2

CH

3 

– OH    +    NH

2

OH

 

Birlamchi va ikkilamchi nitrobirikmalar molekulasidagi nitrogruppa bilan birikkan C-atomidagi 

vodorod  metallarga  almashina  oladi.  M-n:  nitroetan 

C

2

H

5

NO

2

  va  natriy  etilatning  spirtli  eritmasi 

aralashtirilsa, 

C

2

H

4

NaNO

2

  tarkibli  kristall  cho’kma  hosil  bo’ladi.  Bunda  tushgan  kristall  cho’kma  – 

metalli  hosila  suvda  oson  eriydi  va  yaxshi  dissotsiyalanadi  va  lakmus  bilan  tekshirilganda  neytral 

reaksiya beradi, ya’ni ular kuchli kislotalarning tuzlaridir. 

C

2

H

5

– NO

2

+ CH

3

– CH

2

– ONa

C

2

H

5

– OH  +  C

2

H

4

NaNO

2

 

Birlamchi va ikkilamchi nitrobirikmalar ishqorlarda tuz hosil qilib eriydi. Buning sababi ularning 

ikki xil tautomer shakl – neytral va psevdokislota shaklida mavjud bo’la olishligi hisoblanadi: 

 

351

R – CH

2

– N

O

O

R – CH = N

OH

O

+NaOH

R – CH = N

ONa

O

- H

2

O

 

Psevdokislotalar  dissotsiatsiyaga  uchraydilar,  lekin  ishqoriy  metallar  bilan  tuz  hosil  qiladilar. 

Bu  ularga  o’yuvchi  ishqor  eritmasi  ta’sir  ettirilganda  nitrogruppa  bilan  birikkan  uglerod  atomining 

vodorodi aktivlashishi va izonitrobirikma hosil qilishi bilan izohlanadi. Izonitrobirikmalar kuchli kislota 

xossasiga ega:   

R – CH

2

– N

O

O

+

–

R – CH = N

O

O

–

–

H

+

+

 

Nitrobirikmalarning  kislota  shakli  ko’pincha  izonitrobirikmalar  deb  ataladi.  Metalli  hosilaga 

kislota qo’shilsa, kislota shakli hosil bo’ladi, u neytral holdagi nitrobirikmaga aylanadi (izomerlanadi). 

Uchlamchi  nitrobirikmalarda  nitrogruppa  bilan  bog’langan  uglerodda 

H-

atomi  yo’q.  Shuning 

uchun ularda bunday izomerlarning hodisasi kuzatilmaydi. 

Nitrogruppa  bilan  bevosita  bog’langan  ugleroddagi  vodorod  atomlari  o’ta  qo’zg’aluvchan 

bo’ladi. Shuning uchun birlamchi va ikkilamchi nitrobirikmalar nitrit kislota, aldegidlar va boshqalar 

bilan reaksiyaga kirisha oladilar. Ikkilamchi nitrobirikmalar ham nitrit kislota bilan birikib, suv ajratib 

chiqaradi va psevdonitrollar hosil qiladi. Psevdonitrollarning efir va xloroformdagi eritmasi ko’k yoki 

binafsha ko’k rangli bo’ladi: 

R – C – H   +  HONO

NO

2

R



R  – C  – N  =  O    +  H

2

O

NO

2

R



psevdonitrol

R  – C  – H      +    HONO

NO

2

H

R  – C  – N  =  O    +  H

2

O

NO

2

H

R – C = N – OH  + H

2

O

NO

2

 

Uchlamchi nitrobirikmalar nitrit kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi.  

Nitrobirikmalarning  nitrit  kislota  bilan  sodir  bo’ladigan  reaksiyasidan  ularning  va  boshqa 

moddalarning  (spirt, galogenalkillar va boshqalarning) tuzilish formulasini aniqlashda foydalaniladi. 

Birlamchi  va  ikkilamchi  nitrobirikmalar  aldegidlar  bilan  reaksiyaga  kirishib,  nitrospirtlarni 

hosil qiladilar. Nitrometan formaldegid bilan reaksiyaga kirishib, trimetilol nitrometanni hosil qiladi: 

CH

3

– NO

2  

+  CH

2

O

HOCH

2 

– CH

2

– NO

2  

+ 2CH

2

O

HOCH

2 

– C  – NO

2  

+ 2CH

2

O

HOCH

2

HOCH

2

 

Trimetilolnitrometan  emulgatorlar,  portlovchi  va  yuvuvchi  moddalar  ishlab  chiqarishda 

ishlatiladi. 

Birlamchi  va  ikkilamchi  nitrobirikmalarga  kislota  ta’sir  etirilganda  aldegidlar,  ketonlar  va 

kislotalarni hosil qiladi: 

 

352

R – CH = N

ONa

O

H

2

SO

4

R – CH = N

OH

O

2

2

R – C

2

O

H

+  N

2

O  +  H

2

O

R – C = N

ONa

O

H

2

SO

4

2

+  N

2

O  +  H

2

O

R

R – C = N

OH

O

2

R

R – C = O

2

R

R – CH = N

ONa

O

H

2

SO

4

+  H

2

O

R – C

O

OH

+  NH

2

OH  +  NaHSO

4

 

Ishlatilishi.  Nitrobirikmalar  erituvchi  sifatida,  aldegid,  kislota,  keton  va  boshqalar  olishda, 

portlovchi moddalar ishlab chiqarishda ishlatiladi. 

 

AROMATIK NITROBIRIKMALAR 

Tuzilishida  benzol  halqasi  bilan  birgalikda 

– NO

2

-

  nitroguruhi  ishtirok  etadigan  birikmalarga 

nitrobirikmalar  deyiladi.  Ular  ikkiga:  nitroguruhi  benzol  halqasida  joylashgan  va  nitroguruhi  yon 

zanjirda joylashgan nitrobirikmalarga bo’linadilar va quyidagicha nomlanadilar: 

NO

2

nitrobenzol

NO

2

o-nitrotoluol

CH

3

CH

2 

– NO

2

fenilnitrometan

 

Nitroguruhning soniga qarab nitrobirikmalar mono-, dinitrobirikmalarga ajratiladi: 

NO

2

o-dinitrobenzol

NO

2

O

2

N

1,3,5-trinitrobenzol

NO

2

NO

2

 

Nitroguruhi  benzol  halqasida  joylashgan  nitrobirikmalar  katta  ahamiyatga  ega.  Ular  bo’yoqlar, 

portlovchi moddalar, erituvchilar, hid beruvchi moddalar olishda xom ashyo sifatida ishlatiladilar. 

Yog’  qator  nitrobirikmalari  kabi  aromatik  nitro-birikmalar  ham  yarim  qutblangan  tuzilishga 

egadirlar: 

Ar – N

O

O

+

–

 

NITROGURUHI BENZOL HALQASIDA JOYLASHGAN NITROBIRIKMALAR 

Olishish  usullari.  Nitroguruhi  halqada  joylashgan  nitrobirikmalar  benzol  va  uning 

gomologlariga  konsentrlangan  nitrat  va  sulfat  kislotalar  aralashmasi  (nitrolovchi  aralashma)  ta’sir 

ettirib olinadi. Bunda birinchi nitroguruh 50-60

0

C da halqadagi vodorod bilan oson almashadi, ikkinchi 

nitroguruh qiyinchilik bilan almashinadi. Almashinish m-holatdagi vodorod hisobiga boradi. Uchinchi 

nitroguruh  halqaga  juda  qiyinchilik  bilan  kiritiladi.  Dinitrobenzol  tutovchi  nitrat  va  sulfat  kislota 

aralashmasi bilan qo’shib 5 kun qizdirilganda 45% unum bilan 1,3,5- trinitrobenzol hosil bo’ladi: 

 

 

353

+ HONO

2

H

2

SO

4

NO

2

+ H

2

O

HNO

3

+ H

2

SO

4

NO

2

HNO

3

+ H

2

SO

4

NO

2

NO

2

HNO

3

+ H

2

SO

4

O

2

N

NO

2

NO

2

 

- yoki - holatdagi di- yoki trinitrobirikmalar tegishli nitroanilinlarni oksidlab olinadi: 

NH

2

NO

2

+  [O]

NO

2

NO

2

+  H

2

O

 

Benzolning gomologlari benzolga qaraganda oson nitrolanadilar. Masalan, toluolni nitrolaganda 

mono-, di- va trinitrotoluollar aralashmasi hosil bo’ladi: 

CH

3

HNO

3

- H

2

O

NO

2

CH

3

CH

3

NO

2

HNO

3

- H

2

O

HNO

3

- H

2

O

CH

3

CH

3

NO

2

NO

2

O

2

N

NO

2

HNO

3

- H

2

O

CH

3

NO

2

NO

2

O

2

N

 

Nitrolash  reaksiyasining  tezligi  nitrolovchi  aralashma  tarkibiga  va  nitrolanayotgan 

uglevodorodlarning tuzilishiga bog’liq, benzolni nitrolash uchun 90% li sulfat kislota ishlatiladi. Sulfat 

kislota  konsentratsiyasining  90%  dan  80%  ga  kamayishi  nitrolash  reaksiyasi  tezligini  3000  marta 

kamayishiga sabab bo’ladi. 

Nitrolash  reaksiyasining  mexanizmi  quyidagicha.  Sulfat  kislota  eritmasida  nitrat  kislota 

quyidagicha dissotsiyalanadi: 

2H

2

SO

4

+  HNO

3

NO

2

+  H

3

O  +  2HSO

4

+

+

–

 

Toza nitrat kislota nitrolash sharoitida quyidagicha dissotsialanadi: 

2HNO

3

NO

2

+  NO

3

+  H

3

O

+

–

 

Aralashmada NO

2

+

- nitroniy ionining bo’lishligi ko’pchilik usullar bilan isbotlangan. 

Hosil  bo’lgan  nitroniy  ioni  benzol  halqasi  bilan  dastlab 

-so’ngra  -kompleks  hosil  qiladi  va 

proton (vodorod ioni) ajralishi bilan nitrobenzolni hosil qiladi. 

NO

2

NO

2

H

+

NO

2

+  H

+

 

Ajralgan proton bisulfat ioni bilan birikib sulfat kislotani hosil qiladi. 

Fizik  xususiyatlari.  Tuzilishida  bitta  nitroguruhi  bo’lgan  nitrobirikmalar  suyuq  yoki  qattiq 

moddalar bo’lib, rangsiz yoki och sariq rangli bo’ladi. Suvda erimaydi. Suvdan og’ir. Achchiq danak 

hidiga ega, zaharli. Nitrobenzol ayniqsa zaharli. Organizmdan juda qiyinchilik bilan chiqib ketadi. 

Nitroguruhining  qutblanganligi  va  uning  molekula  o’rtasidagi  kuchli  ta’siri  sababli 

nitrobirikmalar yuqori haroratda qaynaydilar. 

 

 

354

Nitrobirikmalar  kuchli  qutblanganligi  sababli  boshqa  erituvchilarda  erimaydigan  birikmalarni 

erita oladilar.