Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

Nomlanishi. Aromatik aminlarni nomlashda radikallar nomiga amin so’zi qo’shib o’qiladi. M-n: 

 

C

6

H

5

NH

2

 

 fenilamin 

 

 

 

C

6

H

5

NHCH

3

  metilfenilami 

(C

6

H

5

)

2

NC

2

H

5

 

 etildifenilamin          

C

6

H

5

CH

2

NH

2

 

 benzilamin 

Ba’zi aminlar, odatda, emperik nomlar bilan ataladi. M-n: yadrosida bitta metil gruppa saqlagan 

anilinlar toluidinlar, ikkita metil gruppa saqlaganlari ksilidinlar deb ataladi. M-n:  

 

 

365

NH

2

o-metilanilin

(o-toluidin)

CH

3

m-toluidin

CH

3

NH

2

p-toluidin

CH

3

NH

2

 

Izomeriyasi.  Aromatik  aminlardagi  izomeriya  aminogruppaning  benzol  halqasida  yoki  benzol 

halqasining  yon  zanjiriga  joylashishiga  bog’liq.  Anilinning  keying  gomologi 

C

7

H

9

N

  -toluidin  4  ta 

izomer holida mavjud bo’lishi mumkin. Ulardan 3 tasida 

NH

2 

-gruppa benzol halqasiga birikkan bo’lib, 

o-, m- va p- toluidinlar deb ataladi. To’rtinchi izomerida 

NH

2

 gruppa toluolning metil gruppasidagi bir 

vodorod atomiga almashingan bo’ladi, bu modda benzilamin deb ataladi:  

NH

2

o-metilanilin

(o-toluidin)

CH

3

m-toluidin

CH

3

NH

2

p-toluidin

CH

3

NH

2

CH

2

NH

2

benzilamin

C

7

H

9

N

 

Amin gruppasi yadroda bo’lgan aminlar, odatda, anilinlar ham deyiladi. 

Olinishi. Fenilaminni birinchi marta 1826-yilda Unferdorden indigoni ohak ishtirokida haydab 

ajratib olgan va «ikristallin» deb atagan. 1834-yilda Runge toshko’mir smolasida fenilamin borligini 

aniqladi va uni «ikianol» deb atadi. 1841-yilda Frintsshe indigoni o’yuvchi kaliy eritmasi ishtirokida 

qizdirib,  fenilamin  ajratib  oldi  va  uni  «ianilin»  deb  atadi.  1842-yilda  N.N.Zinin  sintetik  yo’l  bilan 

nitrobenzolni ammoniy sulfid yordamida qaytarib, fenilamin oldi va unga «ibenzidam» deb nom berdi. 

Bu olingan moddalarning hammasi bir modda ekanligini Gofman isbotladi. Aromatik aminlarning olish 

usullari ichida eng ahamiyatlisi nitrobirikmaalarni qaytarish usulidir:  

C

6

H

5 

– NO

2

+  3(NH

4

)

2

S        C

6

H

5 

– NH

2

+  3S  +  6NH

3 

+  2H

2

O

 

Sanoatda qaytaruvchi reagent sifatida kislota va 

Fe, Sn, Zn

 metallari ishlatiladi. Nitrobirikmalar 

kislotali  muhitda  qaytarilganda  aminlar  hosil  bo’lgunga  qadar  oraliq  moddalar  –  nitrozobirikma  va 

gidroksilaminlar hosil bo’ladi: 

ArNO

2

ArNO

ArNHOH

ArNH

2

[H]

[H]

[H]

nitrobirikma

nitrozobirikma

gidroksilamin

amin

 

Hozirgi vaqtda nitrobirikmalar kislotali muhitda (

NH

4

Cl

 yoki 

HCl 

ishtirokida), metallar (

Fe, Sn, 

Zn

)  yordamida  yoki  300-400 

C  da  nitrobenzol  bug’ini  vodorod  bilan  birgalikda  katalizator  (

Cu

) 

ustidan o’tkazish yo’li bilan qaytarib olinadi:                                                          

4C

6

H

5 

– NO

2 

+  9Fe  +  4H

2

O

4C

6

H

5 

– NH

2

+  3Fe

3

O

4

C

6

H

5 

– NO

2

+ 3H

2

C

6

H

5 

– NH

2

+  2H

2

O

Cu

 

Nitrotoluollardan toluidinlar ham shu yo’l bilan olinadi. 

Toza aromatik birlamchi aminlarni kislota amidlaridan Gofman reaksiyasi yordamida olish 

mumkin: 

C

6

H

5

CONO

2

+  NaOBr

C

6

H

5

NH

2

+  NaBr +  CO

2

 

Galogenli aromatik birikmalarga yuqori temperatura va bosimda katalizator yordamida ammiak 

ta’sir ettirish yo’li bilan ham aminlar olinishi mumkin: 

C

6

H

5 

– Cl +    2NH

3

C

6

H

5 

– NH

2

+  NH

4

Cl

 

 

366

Ikkilamchi va uchlamchi aromatik aminlar tegishli aromatik aminlarni galoidalkillar yoki spirtlar 

bilan alkillab olinadi. Sanoatda alkillash mineral kislotalar katalizatorligida spirtlar bilan olib boriladi. 

Bunda ikkilamchi va uchlamchi alkil aromatik aminlar tuzlarining aralashmasi hosil bo’ladi: 

C

6

H

5 

– NH

2  

+  CH

3

Cl         C

6

H

5 

– NH  – CH

3  

+  HCl

C

6

H

5 

– NH  – CH

3  

+ CH

3

Cl         C

6

H

5 

– N(CH

3

)

2 

+  HCl

C

6

H

5 

NHCH

3  

H

2

SO

4

.

C

6

H

5 

– N(CH

3

)

2 

H

2

SO

4

+  H

2

O

.

C

6

H

5 

NH

2  

H

2

SO

4

.

C

6

H

5 

– N  – CH

3  

H

2

SO

4

+  H

2

O

.

 

Birlamchi  yoki  ikkilamchi  aminlarni  alkillab  yoki  arillab  uchlamchi  aromatik  aminlar  hosil 

qilinadi: 

C

6

H

5 

– NH

2 

+  CH

3

OH

C

6

H

5 

– N(CH

3

)

2

+  H

2

O

 

 

Toza  ikkilamchi  alkilaromatik  aminlarni  olish  uchun  dastlab  birlamchi  aromatik  aminlar 

atsillanadi va alkillanadi, so’ngra esa gidrolizlanadi: 

C

6

H

5 

NHCOCH

3

CH

3 

J

- HJ

C

6

H

5 

NHCOCH

3

H

2

O

- CH

3

COOH

CH

3

C

6

H

5 

NHCH

3

 

Ikkilamchi alkil aromatik aminlar azometillar (infra asoslari) ni gidrogenlab olinishi mumkin: 

C

6

H

5 

N = CHCH

3

+  2H

2

C

6

H

5 

NHCH

2

CH

3

 

Toza aromatik etilanilin birlamchi aminlarni ikkilamchi aminlar tuzlari bilan qizdirib olinadi: 

C

6

H

5 

NH

2  

+  C

6

H

5

NH

2

HCl

.

C

6

H

5 

NHC

6

H

5

+  NH

4

Cl

 

Uchlamchi aminlar birlamchi aminlarni alkillab yoki arillab olinadi: 

C

6

H

5 

NH

2  

+  2 CH

3

OH

C

6

H

5 

N(CH

3

)

2

+  2H

2

O

H

+

 

Uchlamchi  toza  aromatik  aminlar  ikkilamchi  aminlarga  mis  kukuni  ishtirokida  ariliodid  ta’sir 

ettirib olinadi:                       

(C

6

H

5

)

2

NH + C

6

H

5

J            (C

6

H

5

)

3

N  +  HJ

Cu

 

Fizik  xossalari.  Oddiy  aromatik  aminlar  yog’simon  suyuqlik,  yuqori  vakillari  esa  qattiq 

moddalar  bo’lib,  qo’lansa  hidli  va  zaharlidir.  Ularning  ko’pchiligi  suvda  yomon  eriydi.  Ammo 

molekulasida  aminogruppaning  miqdori  ortib  borishi  bilan  suvda  eruvchanligi  ham  ortadi.  M-n: 

diaminlar suvda oz eriydi, triaminlar esa yaxshi eriydi.  

Aromatik  aminlarning  asosli  xossalari  alifatik  aminlarning  asosli  xossalaridan  kuchsizdir. 

Ularning  eng  oddiy  vakili  anilin  –  6 

C  da  qotadi,  174-184  C  da  qaynaydi,  zichligi  –1.022.  Havo 

kislorodi ta’sirida oson oksidlanishi tufayli tezda qorayib qoladi. Anilin so’zi indigo bo’yog’i nomidan 

kelib chiqqan. Anilin rangsiz moysimon suyuqlik. Uy temperaturasida 100 g suvda 3.3 g anilin eriydi, 

zaharli modda, spirt, efir va benzolda yaxshi eriydi.  

Kimyoviy  xossalari.  Asosli  xossalari.  Anilinning  asosli  xossasi  ammiak  va  to’yingan 

aminlarning  asosli  xossasiga  qaraganda  ancha  kuchsiz.  U  lakmus  rangini  o’zgartirmaydi.  Lekin 

kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, tuz hosil qiladi. 

Masalan: 

C

6

H

5 

– NH

2

+  HCl

[C

6

H

5 

– NH

3

]Cl

fenilammoniy xlorid

 

Fenilammoniy xloridga 

NaOH

 ta’sir ettirilsa, qaytadan anilin ajralib chiqadi:   

[C

6

H

5 

– NH

3

]Cl + NaOH

C

6

H

5

– NH

2

+ 

NaCl +  H

2

O

 

 

 

 

367

Anilinning  asosli  xossasining  kuchsiz  bo’lishining  sababi,  aromatik 

fenil

  – 

C

6

H

5

  radikalining 

ta’siridir.       

Aromatik aminlarning asoslik xossalari yog’ qator aminlarnikiga nisbatan kuchsiz ifodalangan. 

Masalan,  metilaminning  dissotsiyalanish  konstantasi  4,4

.

10

-5

  ga  teng  bo’lsa,  anilinniki  esa 

3,8

.

10

-10

 ga teng. Ularning suvdagi eritmalari asos xossasiga egadir: 

C

6

H

5 

– NH

2

+  H

2

O           C

6

H

5 

– NH

3  

+  OH

–

+

 

Anilinning  asos  xossasini  metilaminnikiga  nisbatan  kichiklik  sababini  azotdagi  juftlashmagan 

elektronlarni benzol halqasidagi elektronlar o’zaro ta’siri va ularning tutash elektron bulut hosil qilishi 

bilan tushuntirish mumkin: 

NH

2

NH

2

1.03

4

0.99

1.0

27

 

Bu  tutashish  tufayli  azotdagi  juftlashmagan  elektronlarning  protonini  biriktirib  olish  qobiliyati 

kamayadi. 

Benzol–halqasida elektroakseptor guruhining bo’lishi ham aromatik aminlarning asosli xossasini 

kamayayishiga sabab bo’ladi. Masalan, o-, m- va p-nitroanilinlarning asos xossalari 1

.

10

–11

, 4

.

10

–12 

va 

1

.

10

–24

 ga teng. 

Alkilaromatik  aminlarning  asosli  xossalari  birlamchi  aminlarnikiga  qaraganda  kattadir. 

Masalan: 

C

6

H

5

 – NH – CH

3

;      

C

6

H

5

 – N(CH

3

)

2

 

K = 7,1

.

10 

–

10

   

K = 1,1

.

10 

–

9

 

Bunga sabab, alkil guruhlar o’z elektron bulutlari zichligini azot atomi tomon siljitadilar: 

C

6

H

5 

– N  – CH

3

H

C

6

H

5 

– N

CH

3

CH

3

 

Bu,  o’z  navbatida  azot  atrofida  elektron  buluti  zichligini  keskin  ortishiga  sabab  bo’ladi  va 

bunday amin kuchli asos xossasiga ega bo’ladi. 

Toza  ikkilamchi  aromatik  aminlarni  asoslik  xossasi  birlamchi  aminlarnikiga  qaraganda  kichik 

bo’ladi.  Bunga  sabab  fenil  guruhi  elektroakseptor  guruh  bo’lganligi  sababli  azotdagi  elektron  buluti 

zichligini  kamaytiradi.  Uchlamchi  toza  aromatik  aminlar  asos  xossasini  namoyon  etmaydilar.  Buni 

aromatik aminlarning dissotsilanish konstantasidan ko’rishimiz mumkin: 

 

 

NH

3

 

2

.

10

-5

 

CH

3

–NH

2

 

5

.

10

-4

 

C

6

H

5

-NH

2

 

5.3