Орынбаев Аманбай Тлеубаевич «катта уйин» концепцияси ва марказий осиёдаги геосиёсий жараёнлар


Download 1.8 Mb.
bet10/14
Sana19.06.2023
Hajmi1.8 Mb.
#1614711
TuriДиссертация
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14
Bog'liq
Oryinbayev A T 2011.pdf

биринчидан, АКШ Марказий Осиё минтакасига уз таъсирини утказиш оркали давлатлардан бири ёки давлатлар гурухи, масалан, Россия ва ХХР минтакада АКШ мавжудлигини истисно этадиган даражада етакчилик киладиган холат юзага келишига йул куймасликка харакат килмокда;
иккинчидан, Кушма Штатлар Марказий Осиё республикалари сиймосида Европа мамлакатлари ва АКШ саноат товарларини сотиш учун янги ва анча катта бозорга эга булишдан манфаатдор;
учинчидан, Евросиёнинг вужудга келаётган стратегик транспорт тугуни (Шимолий Европа - Х,индистон, Гарбий Европа - Хитой - Япония транспорт йулаги, турли йуналишдаги газ ва нефть кувур йуллари)да мавжудлик АКШ учун мухим ахамиятга эга. 1

1
Хитойнинг Марказий Осиёдаги манфаатларига тухталиб утишда бу давлатнинг кадимдан ушбу худуд билан бевосита муносабатларни олиб борганлигига алохида эътибор бериш лозим. Бу муносабатларнинг илдизи мил.авв. II аср охирларидан, яъни Буюк Ипак Йули оркали алокалар бошланган даврларга бориб такалади. Яъни Хитой ва Марказий Осиё утган минг йиллар давомида доимий алокада булиб келган.
Бу давлатнинг минтака давлатлари билан замонавий муносабатлари 1991 йилдан кейинги даврда янгича куриниш олди ва янги мустакил давлатларни урганишга катта эътибор каратилди. Марказий Осиё минтакаси Хитой томонидан хаётий мухим ахамиятга эга худуд сифатида каралади. Хдтто баъзи бир хитой олимларининг таъкидлашларича, «Хитой Марказий Осиёсиз, минтака эса Хитойсиз мавжуд булолмайди» ва «Марказий Осиё мамлакатлари Хитойнинг ёрдамисиз ва куллаб кувватлашишисиз уз хавфсизликларини таъминлай олмайди»1.
Таъкидлаш жоизки, Хитой минтакага нисбатан уз ташки сиёсатини олиб борар экан, асосан Хитой давлатига хос булган ташки сиёсий тактикага амал килаётир. Пекин халкаро сиёсий майдонда уз манфаатларини химоя килар экан, каттик сиёсат олиб бормайди, айрим холларда тактик танаффус килишни маъкул куради, Марказий Осиёга нисбатан Пекинга минтаканинг янги давлатлари билан муносабатларни кескинлаштирмасдан стратегик дивидендлар келтирувчи узига хос ташки сиёсий усуллар билан иш куради.
Хитой ва Марказий Осиё давлатлари узаро муносабатларда узаро манфаатдор хамкорлик, бир-бирининг ички ишларига аралашмаслик, сепаратизмни кувватлашдан воз кечиш тамойилларига алохида урFу беради.
Энергия ресурсларига бой Марказий Осиёдан бундай ресурсларга кучли эхтиёж сезаётган Хитойга (Марказий Осиё - Хитой) нефть ва газ кувурларининг курилиши, минтаканинг Хитой учун ахамиятини сезиларли даражада оширди. Шу нуктаи назарларга асосланган холда Хитой уз ташки
сиёсий стратегиясини минтакада куйидаги асосий миллий манфаатларни хисобга олган холда амалга оширишга харакат килмокда1:

  • уз нотинч Fарбий чегаралари ва чегара олди худудларида баркарорликни таъминлаш. Пекиннинг ташвиши асосан уЙFурлар сепаратизми муаммосининг кескинлашуви билан боFлик. Марказий Осиёнинг айрим давлатларида ривожланган демократик эркинликлар уЙFурларнинг хар хил ташкилотлари фаолияти учун кулай замин яратди. Шу муносабат билан минтакада Хитой ташки сиёсатининг асосий йуналишларидан бири сепаратизмнинг ривожланишига йул куймаслик ва унинг сиртдан куллаб-кувватланишини тухтатишдир;

  • ХХРнинг Fарбий худудларини ривожлантириш режаларини амалга ошириш учун зарур шарт-шароитлар яратиш. Утган асрнинг 90-йиллари охирида Хитой хукумати мамлакатнинг Fарбий худудини кайтадан «очиш» стратегиясини ишлаб чикди. Стратегия мамлакат Fарбидаги энг кашшок ва колок худудлар билан шаркдаги тараккий этган худудларнинг иктисодий ривожланиши аста-секин тенглашувига кумаклашиши лозим. Шундай килиб, Хитой хукумати Шенжоннинг купгина муаммоларини ечиш, миллий сепаратизмнинг иктисодий омилларига бархам беришга, шу жумладан, Fарбий провинцияларнинг Марказий Осиё мамлакатлари билан савдо- иктисодий хамкорлигини кучайтириш хисобига эришишга умид килмокда;

  • узининг ривожланиб бораётган саноатини энергия манбалари билан таъминланишини кафолатлаш. Хитой Fарбий худудларини «очиш» ва иктисодий ривожлантириш сиёсати амалга оширилишига караб мамлакатнинг нефть ва газ ресурсларига булган эхтиёжи муттасил усиб бораётир. Шу сабабли углеводород ресурсларини импорт килиш манбаларини диверсификация килиш масаласи давлатнинг стратегик режаларидан мухим урин эгалламокда. Х,озирги вактда Хитой иктисодиёти энергетик «очлик»ни хис этмаётган булса-да (одатдаги манбалардан нефть экспорти анча яхши йулга куйилган), келажакда Хитойнинг йилдан-йилга усиб бораётган иктисодиётига купрок нефть махсулотлари талаб этилади. Хитой олимлари фикрига кура, Марказий Осиё нефть ва газнинг мухим манбаига айланади. Мутахассисларнинг хисоб-китобларига Караганда, минтака Якин Шарк ва Гарбий Сибирдан кейин жахоннинг учинчи нефть ва газ базаси хисобланади. Минтакадан утказилган Марказий Осиё - Хитой нефть ва газ кувур йуллари Хитой учун мукобил маршрутларга караганда кискарок ва хавфсизрокдир;

  • МДХ ва Европа мамлакатлари бозорларига чикиш учун ишончли транспорт йулларини таркиб топтириш. Хитойни минтаканинг бой табиий ресурсларидан ташкари, транспорт-транзит имкониятлари хам кизиктиради. Марказий Осиё мамлакатлари худуди МДХ, ва Европа мамлакатлари билан товар алмашинувини амалга ошириш учун энг яхши транспорт йулларидан бири хисобланади. Хитой K,озоFистонга «Дружба» темир йул станцияси ва «Хоргос» назорат-утказиш постидан автомобиль йули оркали чикиш имкониятига эга. Хозирги вактда Хитой Марказий Осиё, Кавказ ва Европа бозорларига K,ирFизистон ва Узбекистан худудлари оркали утиш учун транспорт йуллари курит имкониятларини урганмокда. ХХР уз саноатининг ривожланиш суръатларини хисобга олиб, Марказий Осиё минтакаси оркали куп сонли транспорт йуллари куришдан манфаатдордир;

  • Марказий Осиёда уз таъсирини таркатиш хисобига бир кутбли тизимга ва АКЩнинг иктисодий, сиёсий ва харбий устунлигига каршилик курсатиш Пекиннинг минтакадаги ташки сиёсий фаолиятини куп жихатдан белгиловчи йуналиш хисобланади. Сунгги йилларда иктисодий ва харбий жихатдан кудратли Хитой минтакадаги вазиятнинг ривожланишига таъсир курсатувчи мухим геосиёсий «уйинчилар»дан бирига айланмокда. Вахоланки, ХХ аср 90-йилларининг биринчи ярмида Хитой Марказий Осиё минтакасида жиддий фаоллик курсатмаган эди. Марказий Осиё давлатлари билан 1992 йилда дипломатик муносабатлар урнатган Пекин аввало узининг Шенжон-УЙFур автоном районида сиёсий баркарорликни саклашдан манфаатдор эди. Кейинчалик эса Марказий Осиёда юзага келган сиёсий вазият (ислом фундаментализми тахдидининг кучайиши, минтаканинг углеводород ресурслари учун кураш, минтака давлатлари сиртдан шериклар кидириши ва х.к.) Пекинни фаолрок сиёсатга утитттга. даъват этди.

Умуман олганда, Хитой 90-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб олиб бораётган ташки сиёсат Марказий Осиё минтакасида иктисодий алокаларни кенгайтириш ва фаоллаштириш оркали уз таъсирини кучайтиришга интилиш билан тавсифланади. Хитой тадбиркорлари K,озоFистон, Узбекистан, Туркманистон ва K,ирFизистонни ташки иктисодий операциялар учун энг баркарор мамлакатлар деб хисоблайди. Мамлакатда илгари сиёсий бекарорлик хукм сургани ва афFон-тожик чегарасида харбий операциялар амалга оширилгани боис Тожикистон хитойлик тадбиркорлар эътиборини узига камрок тортади.
Эрон хам минтакавий давлат сифатида етарлича салохиятга эга хисобланади. Эрон ташки сиёсати ва ташки иктисодий стратегиясида Марка­зий Осиё тарихан мухим урин эгаллайди. Бу давлат хам Марказий Осиё мамлакатлари мустакилликни кулга киритган дастлабки йилларданок, улар билан хар томонлама алокаларни чукурлаштиришга ва шу оркали бу ерда уз таъсирини урнатишга харакат килди. 90-йилларнинг бошида Fарбий
тадкикотчилар томонидан Марказий Осиё билан якин тарихий, маданий алокаларга эга булган Эрон якинлиги ва уз иктисодий салохияти туфайли минтакада гегемонлик ролини уйнайди ва бу ерда ислом инкилоби FOяларини таркатишга харакат килади, деган фикрлар илгари сурилган эди. Бирок Эрон ташки сиёсати анча узокни кузлаб иш тутди. Диний омил асосан суннийлар яшайдиган ва дунёвий демократия куришга интилиш кучли булган Марказий Осиё жамиятларини Эрон билан боFлашдан хам кура купрок ундан узоклаштиришини яхши тушунган Техрон узининг минтакадаги ташки сиёсатида иктисодий, маданий алокаларни, гуманитар мулокотни биринчи уринга куйди, тарихий, ахлокий масалалардаги муштаракликка урFу берди.
Эрон Марказий Осиё мамлакатлари билан транспорт ва савдо- иктисодий алокалар сохасида хамкорликни ривожлантиришга устувор ахамиятга эга булган соха сифатида караб келди ва бу ерда Техрон стратегиясининг прагматик характери яккол намоён булди. Марказий Осиёга ва Марказий Осиёдан юкларни транзит килиш учун Эрон худудидан фойдаланишга кулай шарт-шароитлар яратиш буйича бир канча чора- тадбирлар амалга оширилди -хайдовчилар учун виза режими ва юкларни божхонада расмийлаштириш таомили соддалаштирилди, йуллар
реконструкция килинди. АфFOнистон оркали утадиган транспорт йулаги дастурини амалга оширишга Эрон катта маблаFларни йуналтирмокда. Бугунги кунда юкларни транспортда ташишнинг Эрон йуналиши Марказий Осиё мамлакатлари томонидан энг фаол фойдаланилаётган йуналишлардан биридир. Бирок Эрон узини факат транзит мамлакати сифатида кураётгани йук. У Марказий Осиёга кенг камровли товар ва хизматлар бозори деб хам карамокда. Зотан, Эрон бизнеси худудий якинлик туфайли бу ерда ракиблар олдида муайян устунликка эга.
Уз-узидан равшанки, Эрон, жахон энергетика бозорида баланд мавкега эга мамлакатлардан бири сифатида, бу бозорда Марказий Осиё сегменти вужудга келишига бефарк караб туролмайди. Бу аввало Каспий муаммосига тегишлидир. Бу ерда факат Каспий кирFOкларида жойлашган
мамлакатларнинг эмас, балки бошка давлатларнинг хам манфаатлари тукнашмокда. Денгизни уртадан миллий секторларга булишга Эрон рози булмаяпти. Бу холда Каспийнинг тузилишига кура Эронга акваториянинг энг кичкина кисми утади. Шу боис Техрон Каспий учун биргаликда жавоб бериш, денгиз экотизимини саклаган холда, унинг захираларидан фойдаланиш FOясини илгари сурмокда.
Марказий Осиё давлатлари билан алокаларни муттасил ривожлантириш Техрон учун АКШ олиб бораётган Эронни яккалаб куйиш, яъни уни халкаро нуктаи назардан изоляция килиш сиёсатига карши хатти- харакат, мамлакатни халкаро хамжамиятдан ажратиб куйишга уринишларнинг олдини олиш воситаларидан бири сифатида хам каралади. Халкаро хаётнинг Марказий Осиё йуналишига фаол кутттилиттт Эроннинг йирик регионал давлат сифатидаги макоми уз тасдиFини топишини хам англатиши инобатга олинмоFи лозим. Форсий забон ахоли ва шиа мазхабига мансуб мусулмонлар яшайдиган худудларда Эрон таъсири азалдан кучли булиб, бунга Техрон геосиёсатининг кудратли дастаги деб каралади. Эрон АфFOнистон можаросини тартибга солиш ва бу мамлакат иктисодиётини тиклашда хам фаол роль уйнамокда.
Эрон томонидан олиб борилаётган сиёсатни кискача килиб ифодалаганда ундан куйидаги мазмун келиб чикади: Марказий Осиё минтакаси бошка мамлакатлар томонидан Эронга карши сиёсатда таянч нуктасига айланмаслиги, минтака мамлакатлари уз ресурсларини ташки бозорга чикаришда унинг худудидан фойдаланишлари ва шу оркали у билан муносабатларни чукурлаштиришлари керак\
Умуман олганда, Эрон - минтакадаги нуфузли давлат, Марказий Осиёнинг купгина муаммолари, чунончи: транспорт-коммуникация, янги хавфларга карши кураш ва хоказоларни Эрон билан якин хамкорликсиз хал килиб булмайди. Х,ар кандай холатда Эрон билан муносабатлар Марказий Осиё мамлакатлари ривожланиши учун мухим ахамиятга эга булиб колади.
Минтакада уз манфаатларига эга булган давлатлардан яна бири Туркия ХХ асрнинг 90 йиллари бошиданок Марказий Осиёга нисбатан фаол ташки сиёсат олиб бормокда. Анкара минтака мамлакатларининг мустакиллигини биринчилардан булиб тан олди ва уларнинг пойтахтларида уз элчихоналарини очди. СССР парчаланишидан олдинок у Марказий Осиё давлатларининг рахбарлари билан алокалар урнатган эди. Узбекистан мустакилликка эришган захоти Анкара 1991 йил декабрда Президент И.Каримовнинг Туркияга расмий ташрифини ташкил килди. Минтаканинг барча мамлакатлари уз мустакиллигининг дастлабки ойларида озик-овкат
Приоритеты внешней политики Ирана в Центральной Азии.
http://www.easttime.rU/analitic/2/11/877.html, октябрь 2010.
максулотлари ва дори-дармонларни шошилинч етказиб беришга Туркия Эксим-банкидан имтиёзли кредитлар олди. Халкаро ташкилотларда ишлаётган турк дипломатлари Марказий Осиёлик камкасбларига уз фаолиятини йулга куйишда якиндан ёрдам бердилар. Туркийзабон дунё билан алокаларни жадал ривожлантириш Туркиянинг нафакат ташки, балки ички сиёсатининг кам муким йуналишларидан бири булиб келган, чунки Туркия жамиятида пантуркизм FOялари ва кайфиятлари азалдан кучлидир. Анкара Турксой маданий камкорлик дастури ташаббуси билан чикди ва туркийзабон давлатлар саммитини мунтазам равишда утказиш FOясини илгари сурди1.
Табиийки, эмоциялар билан бир каторда, Туркиянинг Марказий Осиёга нисбатан сиёсати мамлакатнинг халкаро ишлардаги стратегик максадларига эришишга кам каратилган эди. Геосиёсий нуктаи назардан, Марказий Осиё билан фаол камкорлик Туркиянинг цивилизациялар уртасидаги куприк, Гарбнинг мусулмон дунёсидаги авангарди сифатидаги ролини ошириши лозим эди. Марказий Осиё мамлакатларига эса Туркия узини уларнинг манфаатларини Европада илгари суриш ва кимоя килишга кодир куч сифатида такдим этди. Бу билан Туркия узининг нуфузли регионал давлат эканлигини намоён килди. Бу уни Европа Иттифокига кабул килиттт учун кучли далил ва унинг НАТОдаги мавкеи кучайиши омили булиши керак эди. Туркиянинг Европа Иттифокига кабул килиниши унинг Марказий Осиё ва бошка минтакалардаги обруси ва таъсирини оширишга олиб келиши шубкасиз.
Ушбу стратегик максадлар билан бир каторда, соф прагматик вазифалар, чунончи: Туркия бизнесига йул очиш ва унга янги бозорларни узлаштиришда ёрдам бериш вазифаси кам куйилди. Минтака максулотни сотиш учун бозор сифатида кам, Туркия тукимачилик саноати учун ноёб хом ашё - пахтанинг ишончли манбаи сифатида кам муким акамиятга эга эди.
Бундан ташкари, Марказий Осиё йуналиши Каспий денгизи хавзасининг энергетик салохиятидан фойдаланиш нуктаи назаридан хам Туркия учун мухим ахамият касб этарди. Марказий Осиёдан углеводородли хом ашё олиб келиш Туркияга нафакат узининг усиб бораётган саноатини энергия манбалари билан таъминлаш, балки нефть ва газнинг бошка манбалари - Форс курфази мамлакатлари ва Россияга карамликдан озод булиш имконини хам берар эди. Энг мухими, Туркия кувур йуллари маршрутларини уз худудида туташтириб, жахоннинг асосий иктисодий марказларига мухим стратегик ресурс етказиб берувчи транзит давлати сифатидаги ролини янада кучайтириши мумкин эди.
Кувур йуллари утказишга кумаклашиш ва минтака билан бевосита алока урнатиш Туркияга унинг Марказий Осиё сиёсатидаги «заиф буFин» - географик жихатдан ажралганлик ва узокликни муайян даражада бартараф этиш имконини беради.
АфFOнистондаги вокеаларнинг ривожланиши Марказий Осиёда бевосита харбий-сиёсий ва иктисодий хозирлик учун кулай имконият яратди. Тинчликни саклаш буйича коллектив кучлар - ISAF ташкил этилганидан сунг Туркия уларнинг фаолиятига рахбарлик килиш буйича олти ойлик мандатни икки марта уз зиммасига олган ягона мамлакат булди. Туркия компаниялари АфFOнистон иктисодиётини тиклаш лойихаларини амалга оширишда фаол иштирок этмокда.
Туркия ва Марказий Осиё мамлакатлари уртасида «тарихий алокаларни тиклаш» дастлабки боскичи энтузиазми ва романтизми аста-секин иккала тарафнинг пухта уйланган, окилона ёндашувига урин бушатди. Бугунги кунда улар уз имкониятлари ва узаро манфаатларини яхши тушунадилар.
Умуман олганда, Анкаранинг минтака давлатларида таъсирга эга булиш учун курашда имкониятлари анча юкори эди. Биринчидан, Туркия дунёвий ривожланиш йулини, аста секин диннинг сиёсат ва иктисоддан ажратилишини таклиф килган, иккинчидан, иктисодий ва сиёсий ривожланишнинг туркия модели узининг афзалликларини курсатган эди, чунки Туркия кейинги ун йилликда эркин бозор иктисодига утган, минтаканинг молиявий маркази ролига даъво килиб Якин Шарк давлатларида уз холатини мустахкамлашга эришди, учинчидан, Туркия ва Марказий Осиё халкларининг этник, тил хамда маданий-диний жихатлардан якинлиги Анкарага минтакада уз геосиёсий манфаатларини амалга оширишда анчагина кулайликлар туFдирар эди.
1991-92 йилларда Туркия ва минтака давлатлари уртасида хамкорликнинг учта асосий йуналиши: сиёсат, иктисод, маданият белгилаб олинди. Узаро муносабатларнинг дастлабки боскичида уз манфаатларини илгари сура бориб Анкара этник омилнинг, Марказий Осиё халклари билан тарихий ва маданий бирликнинг мухим ахамиятга эга эканлигини таъкидлаб келди. Бу билан Туркия янги туркий халклар дунёсида етакчилик килишга интилган эди. Лекин кейинчалик, айникса, туркий тилли давлатларнинг 1994 йил октябрь ойида Стамбулда булиб утган саммитидан сунг унинг минтакага нисбатан сиёсати анча узгарди. Минтакада Туркия геосиёсати куп жихатдан энг йирик туркий давлат сифатида бу ердаги давлатларнинг сиёсий ва иктисодий мустакилликларини саклаб колиш ва мустахкамлаш учун «тарихий маъсулият»дан келиб чикади1.
Минтакада геосиёсий манфаатларига эга булган давлатлардан бири булган Покистоннинг Марказий Осиё минтакасига интилишлари аввало унинг Х,индистон билан муносабатларидан келиб чикади.
Исломобод Марказий Осиё давлатларининг мустакиллигини пайсалга солмасдан, уша захоти тан олди. Табиийки, у мазкур давлатлар сиймосида уз геосиёсий иттифокчиларини топишга умид килар эди. Асосий ракиби - Х,индистоннинг якин хамкори булган Россия 90-йиллар бошида Марказий Осиёдан «стратегик чикиб кетиш» имконияти Покистонни бунга каттик рухлантирди. Исломобод хали СССР парчаланмай туриб Марказий Осиё мамлакатлари суверенитетини куллаб-кувватлаш ва БМТга аъзо булишда уларга ёрдам кулини чузишга тайёрлигини билвосита билдирган эди.
Мустакилликнинг дастлабки йилларида Покистон рахбариятининг минтакадаги сиёсий алокалари анча фаол булди, иктисодий хамкорликка катта умид билан каралди. Бирок кейин орадаги муносабатларда узок танаффус руй берди.
Аввало, мамлакатларни бевосита боFловчи транспорт тармоклари йуклиги, уларнинг уртасида жойлашган АфFOнистондаги уруш савдо- иктисодий алокаларни ривожлантиришга имкон бермаслиги аён булиб колди. К,олаверса, Покистон Марказий Осиёнинг дунёвий тараккиёт йулидан бораётган Марказий Осиё мамлакатлари, аввало Узбекистонга ёв кузи билан карайдиган «Толибон» харакатини куллаб-кувватлагани, айрим
маълумотларга кура эса, унинг ташкил топишида бевосита иштирок этгани минтака давлатларини Покистондан узоклаштирди. Нихоят, Марказий Осиё мамлакатларидан кочган экстремистик харакатлар ва террорчилик
гурухларининг аъзолари Покистонда панох топгани хам узининг салбий
1
таъсирини курсатди .
2001 йил 11 сентябрь вокеасидан сунг юкорида зикр этилган масалаларга Исломобод муносабатининг тубдан узгариши Марказий Осиёда Покистон мавкеининг тикланишига имконият туFдирди. Президент Мушарраф 2005 йил мартда узининг Тошкентга ташрифи чоFида мамлакатлар ва халклар уртасидаги муносабатларда «янги давр» бошланганини кайд этди. У тинчлик ва баркарорликка карши хавфларга биргаликда кураш олиб боришга, минтака мамлакатлари дуч келаётган муаммоларни хал килишда ёрдам беришга тайёрлигини тасдиклади.
Покистон минтакадаги нуфузли куч эканлиги шубхасиз. У АфFOнистон можаросини тартибга солиш жараёнларида мухим роль уйнайди. Шу боис минтака муаммоларини хал килишга Покистоннинг фаол аралашиши жуда мухим ахамият касб этиши мумкин. Боз устига, Покистоннинг келажаги ва 1 иктисодий амбицияларининг руёбга чикиши Марказий Осиёдаги вазиятга бевосита боFликлиги аён булиб бормокда.
Бу ерда аввало Покистон иктисодиёти эхтиёжлари учун минтака энергия ресурсларидан фойдаланиш истикболлари назарда тутилмокда. Бугунги кунда Покистоннинг урта синфи 30 млн. кишидан ошиб кетди. Уларнинг иктисодий фаоллиги анча юкори булиб, энергия билан таъминлашни такозо этади. Покистон Марказий Осиёдан келадиган кувур йуллари бу ердан утиб Х,индистонга бориши ва бу мазкур мамлакат билан тил топиш имкониятини туFдиришига умид килмокда. Покистон бизнеси минтака бозорини узлаштирмокда, бу ерда уз махсулотларини сотишга харакат килмокда. СССР ва АфFOнистон уртасидаги уруш йилларида афFOн мужохидларига ёрдам курсатиш буйича фаол харакатлар бархам топганидан сунг Покистон портларидан тулаконли фойдаланилмай куйилди. Уларнинг ривожланган порт инфратузилмаси юкланмай колаётир. Исломобод Марказий Осиё мамлакатлари уз транспорт стратегиясини Карачи ва Гвадар портларига каратишидан манфаатдор эканлигини яширмаяпти. Агар Марказий Осиёдан асосий маршрутлар шу портлар билан туташса, Покистоннинг обрули регионал давлат сифатидаги ахамияти янада ошади.
Умуман олганда, минтака давлатларининг денгиз коммуникацияларига боFланишга булган эхтиёжлари Покистон учун улар билан узаро алокаларни ривожлантиришда мухим омил сифатида каралади, чунки бу борада Покистон портлари Марказий Осиё мамлакатларига денгиз йулига чикишда энг кулай йуналиш хисобланади. Покистон минтака давлатларини Кашмир муаммосини хал килишда узини куллаб кувватловчилар сафида куришни хохлайди ва бу худуддаги давлатларда Х,индистон таъсирининг кучайишига йул куймасликка интилади. Бу борада Халид Дураннинг фикрга кушилиш мумкин: «Кдердаки Покистоннинг фаоллиги оша бошласа, уша жойда дархол Х,индистон пайдо булади ва аксинча..»1. Яъни бошкача айтганда, Покистоннинг минтака давлатлари билан муносабатларни кенг йулга 1 куйитттда.н асосий кузланган максади, стратегик ракиби хисобланмиш Х,индистонга карши туришда узининг ушбу мамлакатлар томонидан кулланишига эришишдан иборат.
Утган асрнинг 90-йиллари бошларида Евросиёдаги геосиёсий вазиятнинг узгариши Х,индистонни Марказий Осиёда янги хамкорларни кидиришга ундади ва минтака давлатлари билан муносабатларининг фаоллашишига олиб келди. Бу фаолликнинг яна бир сабаби юкорида келтириб утганимиздек асосий ракиби булган Покистоннинг бу ердаги давлатлар орасида узига мойил холатни вужудга келтириш учун фаоллашганлигидан хавфсираши эди. Х,индистон Марказий Осиё минтакасининг Эрон ва Покистон манфаатлари ва таъсирлари доирасида эканлигини эътиборга олиб, бу худуддаги давлатларнинг юкоридаги икки давлатнинг таъсири остига тушиб колишидан умуман манфаатдор эмас эди. Чунки уларнинг ташки сиёсатларида диний омил кучли роль уйнайди. Бу эса минтака давлатларида хам диний йуналишдаги давлат курилишига олиб келиши ва Х,индистоннинг Покистон билан карама - каршиликларида кучлар нисбатини унинг ракиби фойдасига узгаришига олиб келиши мумкин эди.
Бу хавфсираш, айникса, 1996 йилда АфFOнистонда «Толибон»
харакатининг хокимият тепасига келиши натижасида янада кучайди. Бундай шароитда Х,индистон рахбарияти Марказий Осиё давлатлари билан якинлашиш сиёсатини олиб боришни маъкул курди ва бу борадаги фаолиятини жадаллаштирди. Сиёсий томондан бунга Х,индистон ва минтака давлатларининг, минтакавий хавфсизлик, жумладан халкаро терроризм ва диний экстремизмга карши кураш, шунингдек оммавий кирFин куролларини камайтириш ва йукотиш масалалари юзасидан нуктаи назарларининг якин келиши хам имкон берди. Кушимча килиб яна шуни хам айтиб утиш керакки, Х,индистоннинг минтака давлатлари билан куп томонлама хамкорликни йулга куйиш оркали бу ерда уз таъсирини оширишга интилиши унинг
Кашмир муаммосини хал килишда узига тарафдор давлатлар сонини отттириттт ва бу билан муаммони уз фойдасига хал килиш эхтиёжидан келиб чиккан\
Умуман олганда, Х,индистоннинг Марказий Осиёдаги манфаатлари куйидаги бир канча мухим фундаментал омиллар билан белгиланади2 3.
Х,индистон жахонда етакчи ва нуфузли сиёсий, иктисодий ва харбий кучга айланиб бораётир. У БМТ Хавфсизлик Кенгашига доимий аъзо булишга каттик ва фаол харакат килмокда. Табиийки, Х,индистон жахоннинг мухим минтакаси - Марказий Осиёдаги жараёнларда иштирок этиши, шунингдек минтака давлатлари уни куллаб-кувватлаши унинг БМТдаги мавкеини ошириш учун мухимдир. Бундан ташкари, Х,индистон узининг азалий геосиёсий ракиблари - Покистон, Хитой ва Эрон Марказий Осиёда уз устунлигини урнатишини хохламайди. Бу эса, уз навбатида, Х,индистон мазкур минтаканинг мухимлигини тан олиши ва бу ерда уз манфаатларини изчил амалга оширишини такозо килади.
К,арийб 150 миллион мусулмон ахоли яшайдиган Х,индистон исломга эътикод килувчилар сони жихатидан жахонда Индонезиядан кейин иккинчи уринда туради. Шу боис у Марказий Осиёда сиёсий, радикал ислом кучайишидан манфаатдор эмас. Боз устига, ислом дини Х,индистон субконтинентига Марказий Осиёдан келган. Шу нуктаи назардан Х,индистон ва Марказий Осиё тарихий ришталар билан узаро боFланган. Бинобарин, минтакада исломнинг сиёсийлашуви Х,индистон мусулмонлари радикаллашувига олиб келади, деган ташвишлар асоссиз эмас.
Жадал ривожланаётган хинд иктисодиёти кушимча энергия манбаларига мухтожлигини Дехли яхши тушунади. Шусиз хозирги ривожланиш суръатларини саклаб булмайди. Марказий Осиёнинг энергия ресурсларига углеводородли хом ашёнинг энг реал манбаи деб каралмокда. Ундан фойдаланиш имкониятини таъминлаш Х,индистон ташки сиёсатининг мухим стратегик максадларидан биридир. Марказий Осиё бозори хинд бизнеси томонидан хам фаол узлаштирилмокда. Х,индистонлик бизнесменлар бу ерда ахборот технологиялари, фармацевтика, тукимачилик саноати ва бошка сохаларда уз товар ва хизматларини таклиф килмокдалар. Бевосита чегараларнинг йуклиги, географик жихатдан узокда жойлашганлик алокаларнинг кенгайиши ва минтака ривожланишида Х,индистон янада фаолрок иштирок этишига монелик килиб турибди. Утмишда Х,индикуш тизма тоFлари, сунгги ун йилликларда - АфFOнистондаги уруш ва Кашмирдаги кескин вазият бунга тускинлик килган эди. Эндиликда, узок йиллар давомида биринчи марта Марказий Осиё ва субконтинент уртасида баркарор транспорт алокаси урнатиш имконияти туFилди. Бу иккала тарафнинг каршисида кенг истикболлар очади.
Буни тушуниб етган Х,индистон АфFOнистон иктисодиёти ва транспорт инфратузилмасини тиклашга катта маблаFларни йуналтирмокда. У АфFOнистон оркали утадиган транспорт йулагининг мухим кисми булган Дилором - Милак йули курилишини маблаF билан таъминламокда. Бу магистралнинг пировард манзили жахон денгиз йулларининг мухим тугуни - Х,индистоннинг Мумбай (собик Бумбаи) портидир.
Йуллар тизимининг курилиши Марказий Осиёдан Жануби-Шаркий Осиёга кувур йуллари утказишнинг мухим технологик шартидир. Ушбу лойиханинг амалга оширилиши глобал геоиктисодий ва геосиёсий ахамиятга эга. Кувур йуллари утказиш FOясини амалга оширишга монелик килаётган моддий ва техникавий муаммолар билан бир каторда, Киндистон ва Покистон уртасидаги муносабатлар масаласи хам уз ахамиятини саклаб колмокда. Бир-бирига ишончсизлик билан караш, бир-бирига боFлик булиб колишдан куркиш бу лойихадаги хамкорликнинг афзалликларидан кучлилик килаётир. Вахоланки, Х,индистон ва Покистоннинг бир-бирига ижобий боFликлиги улар уртасидаги можарони хал килишнинг энг таъсирчан омили булиши мумкин. Марказий Осиёдан Покистон оркали Х,индистонга энергия олиб келадиган кувур йулларини утказиш иккала мамлакат хам бир- бирининг баркарор ривожланишидан манфаатдор булишини белгилаб беради. Шу тарифа Марказий Осиё глобал ауамиятга молик минтака - Х,индистон субконтинентининг геосиёсий ривожланишида бурилиш ясаши мумкин.
Баъзи таулилчилар фикрича XXI асрда Япония ташки сиёсатда икки тамойилга амал килади. Биринчидан, унинг узок муддатга мулжалланган глобал стратегиясида Осиё ва унга ёндашувчи минтакаларнинг устуворлиги; иккинчидан, минтакавий ва дунёвий сиёсатда Япониянинг янги ролини кабул килиш зарурияти. Япония энди халкаро майдонда факатгина иктисодий эмас балки сиёсий жиуатдан уам буюк давлатга айланиш ва жауон сиёсатида уз таъсирига эга булишга уаракат килмокда. Япония ташки сиёсий муносабатлар тизимида унинг Марказий Осиё минтакаси мамлакатлари билан алокалари мууим уринга эга. Япониянинг минтакага нисбатан кизикишларининг ортиб бориши асосида куйидаги омиллар ётади: Япониянинг табиий ресурсларга булган эутиёжи Якин Шарк мамлакатларига мукобил булувчи нефть ва газга бой янги минтакаларда муносабатларини жадаллаштиришга ундайди ва шундай минтакалардан бири сифатида Марказий Осиё курилади1.
Шунинг учун уам Япония бу минтакада уз таъсирига эга булиш ва иктисоди учун зарур булган энергия ресурсларини баркарор олиб туриш максадини кузлайди. Унинг иктисодий жиуатдан салоуияти минтакадаги давлатларни, узлари учун ниуоятда зарур уисобланувчи табиий казилма бойликлари: нефть ва газни жауон бозорига чикариш лойиуаларини амалга оширишда молиявий жиуатдан куллаб кувватлаш имконини беради. Япония Марказий Осиё мамлакатларининг уз энергия ресурслари билан жауон бозорига чикишларидан уаммадан уам кура купрок манфаатдор ва бу борада уларнинг турли йуналишлари уам уни кониктиради, чунки бу Япония учун транзит масаласида айрим давлатларга боFлик булиб колишининг олдини олади. Шу боисдан уам Марказий Осиёдаги амалга оширилаётган
транспорт тармокларини ривожлантириш лойихалари Япония ва Осиё тараккиёт банки томонидан молиялаштирилмокда. Транспорт
коммуникацияларини шакллантиришда Япония Марказий Осиёга бир бутун яхлитлик сифатида ёндашади.
Япония хукумати Марказий Осиё мамлакатларида давлат курилиши жараёнларини фаол куллаб кувватлаш минтакавий баркарорликни таъминлашга хамда Россия, Хитой ва кутттни ислом давлатлари билан янги муносабатларнинг ривожланишига шароитлар яратади. Шунингдек Япония Узбекистоннинг минтакада ядросиз худуд барпо этиш ташаббусини хам маъкуллайди ва бу ташаббус бошка минтакаларда хам шундай ташаббусларнинг чикишига туртки булади деб хисоблайди.
Марказий Осиё мамлакатлари мустакилликка эришганларидан кейин Европа Иттифо^и (ЕИ) учун Осиё китъаси стратегик ахамият касб эта бошлади, чунки улар купчилик европалик мутахассислар фикрича Европа учун энергия ва бошка табиий-хом ашё ресурсларининг мукобил манбаи булиши мумкин1. Минтакада узининг иктисодий манфаатларини хисобга олган холда ЕИ бу ердаги давлатлардаги узгаришлар жараёнига мухим ахамият беради. ЕИ минтака давлатларига нисбатан хам сиёсий, хам иктисодий сабабларга кура, Марказий Осиёда геостратегик мувозанатни таъминлайдиган, шу билан бирга бошка давлатлар АКШ, Россия, Япония, Х,индистоннинг хам геосиёсий манфаатларини хисобга оладиган умумий сиёсатни ишлаб чикиш зарур деб хисоблайди.
ЕИ Марказий Осиё минтакасини ЕХХ,Тнинг Россия, Хитой, АфFOнистон, Эрон каби манфаатлар кутбларига чикишга эга булган манфаатлари доирасидаги худуд сифатида карайди. Минтака давлатлари билан муносабатлар олиб боришда ЕИ бу ерда геосиёсий мувозанатни таъминлаш максадини кузлайди. Геосиёсий манфаатларнинг тукнашуви билан боFлик холда келиб чикиши мумкин булган хавфни хисобга олган холда ЕИ мамлакатлари минтака давлатларининг сиёсий ва иктисодий мустакилликларининг мустахкамланишидан манфаатдордирлар.
Бунда ЕИ Марказий Осиёдаги интеграция жараёнлари бу ердаги ижтимоий - иктисодий муаммоларни хал килишни осонлаштиради, ички можаро чикиши эхтимолини камайтиради ва ташки хавфларга самарали карши туриш имконини беради деб хисоблайди ва жараёнларни куллаб кувватлашни узининг стратегик йуналиши сифатида белгилайди. ЕИ Марказий Осиёдаги иктисодий манфаатларини куйидагиларда куради: бугунги кунда европа мамлакатлари учун анъанавий булган хом ашё, энг аввало углеводород хом ашёси бозорларидаги (Якин Шарк, Россия, Лотин Америкаси) кескин ракобат шароитида ЕИ минтака давлатларида мукобил энергия ва бошка табиий ресурсларни ишлаб чикариш ва етказиб беришда кафолатланган иштирокчилар сафида булишдан жуда хам манфаатдордир2.
Агарда Европа мамлакатларининг иктисодиёти куп жихатдан четга махсулот сотишга йуналтирилган булгани ва ЕИнинг кенгайиб бориш жараёнида унинг четга махсулот сотиш имкониятларининг хам ортиб боришини хисобга олганда у, Марказий Осиё мамлакатлари бозорида уз махсулотларини сотиш учун кучли мавкега эга булишдан манфаатдор. Минтака узининг жуFрофий жойлашуви жихатдан Гарб ва Шаркнинг чоррахасида эканлиги хам ЕИни бу ерда уз манфаатларини фаол амалга оширишга жалб этади.
Шундай килиб, юкорида келтириб утилганлардан хулоса килиб айтадиган булсак, чет мамлакатларнинг Марказий Осиёга булган кизикишлари бугун ёки кечаги кун билан боFлик булибгина колмай унинг илдизлари нихоятда чукур эканлигини хис килишимиз мумкин. Агарда минтакада уз манфаатларига эга давлатларни таснифлаб чикадиган булсак уларнинг манфаатлари куп жихатдан бу ернинг табиий бойликлари, мухим стратегик урни билан боFликлигини кайд этиб утишимизга туFри келади. Яна бир узига хос жихат бу давлатлар манфаатларининг баъзи бирлари бир- бирига анча мос келиши ва аксинча бир-бирига мутлоко зид келишида куринади. Масалан АКШ ва Туркиянинг, Хитой, Япония, Хиндистон ва ЕИ нинг минтакадаги манфаатлари унчалик кесишмайди.
Лекин шу билан бирга АКШ ва Россия, Туркия ва Эрон, Хиндистон ва Покистон манфаатлари карама-карши характерга эга эканлигини кузатиш мумкин. Бундай манфаатлар карама-каршилиги минтаканинг
ривожланишида узининг салбий таъсирига эга булиши, бу эса минтака давлатлари уртасидаги узаро муносабатларда хам уз аксини топиши эхтимоли хам йук эмас. Чунки минтака давлатлари юкорида келтирилган давлатлар билан муносабатларда узларига хос ёндашувларга эгалар.

  1. Марказий Осиёнинг геосиёсий исти^боли ва унда Узбекистоннинг тутган урни

XXI асрда Марказий Осиё минтакаси геостратегик макон булибгина колмай, балки жахон бозорининг шу худудга кучишини хисобга олганда дунё геосиёсий кучларининг стратегияси йуналтирилган минтакага айланиб бормокда.
Хозирги кунда Марказий Осиё давлатлари минтакада кечаётган геосиёсий жараёнларнинг фаол иштирокчиларига айланишди. Шунинг учун, Марказий Осиё геосиёсати истикболи куп жихатдан минтакавий давлатларнинг узаро муносабатларига, уларнинг геосиёсий йуналишларига боFлик булиб, ушбу омиллар минтака давлатларининг истикболларига, минтакада стратегик мавхумлик холатини бартараф этишга фаол таъсир килади. Марказий Осиё давлатларининг узаро муносабатлари келажагининг мухим йуналишларидан бири - ушбу давлатларнинг минтакавий интеграцияга булган муносабатларидир.
Минтака мамлакатлари ушбу жараёнга нисбатан турли позицияда турмокдалар. Узбекистоннинг минтакавий интеграцияга булган муносабати либерал тарзда ва у олиб бораётган сиёсати асосан интеграция эркин тарзда булиши, у минтакага бошка давлатлар оркали сингдирилмаслиги, давлатнинг эркинлиги ва худудий яхлитлиги сакланиб колиши керак хамда интеграциялашув жараёнида турган давлатлар хукукий базаси бир хил булиши, интеграция жараёнини сунъий жадаллаштириш ва
мафкуралаштириш мумкин эмас1 каби омиллар асосида шаклланади.
K,озоFистон рахбарияти хам минтакавий интеграция бошка давлатлар ва ташкилотлар билан мустахкам алокалар урнатишга халакит бермайди деган нуктаи-назардан келиб чиккан холда ташки сиёсат юритмокда. Шунга монанд, Остонанинг ташки сиёсати купвекторликка, шунингдек,
мувозанатлашган минтакавий ва халкаро даражадаги хамкорликка асосланмокда1.
Бугунги кунда K,ирFизистон хукумати эса минтакавий интеграция масаласига етарлича эътибор бераётгани йук. K,ирFизистон узининг геосиёсий имкониятларидан келиб чикиб, бир томондан, етакчи
геосиёсий давлатлар билан алокаларни мустахкамлаётган булса, иккинчи томондан, хокимиятдаги ички парокандалик, ахолининг ижтимоий — сиёсий ахволини яхшилаш билан овора булиб колмокда.
Тожикистон давлати минтака давлатлари билан интеграцияга объектив тарзда мухтож булиб колган. Чунки, бу давлатнинг иктисодиёти асосан минтакавий давлатларга йуналтирилган. Бу давлат асосий эътиборни купрок иктисодий томондан етакчи давлатлар, биринчи навбатда, Россия, АКШ ва Европа Иттифоки давлатлари билан иккиёклама алокаларни ривожлантиришга каратмокда. Чунки Тожикистоннинг бугунги хаёти асосан донор давлатларнинг ажратган ёрдамларига боFлик булиб колмокда.
Юкоридаги давлатлардан фаркли уларок, Туркманистон минтакавий интеграцион жараёнларида ута суст иштирок этмокда. Туркманистоннинг ушбу позицияси куп жихатдан давлатнинг йирик углеводород захираларига, шунингдек, нисбатан автоном транскоммуникацион алока тизимига эга эканлиги билан боFлик2. Туркманистон президенти Г.Бердимухамедовнинг таъкидлашича, Туркманистон ташки сиёсат ва хамкорлик борасидаги сиёсатини узгартириши ва бугунги кунда интеграцион жараёнларга фаоллик билан ёндашиши зарур.
Бугун минтакада сакланиб колаётган стратегик мавхумлик холатини бартараф этишнинг асосий йули бу минтака давлатлари ягона тизим сифатида интеграциялашуви хамда унга тускинлик килувчи омилларни факатгина биргаликда фаол харакат оркали ечимини топишлари мумкин. Масалан, мавжуд бешта давлатнинг бирида потенциал кучли булиши, бири иктисодий жихатдан заифрок булиши мумкин. Лекин уларнинг барчасини сиёсий, иктисодий жихатдан буйсундиришга, ундаги сиёсий жараёнларни бошкаришни уз кулига олишга тайёр турган давлатлар мавжуд. Афсуски, хар бир давлат узининг лидери амбицияларидан келиб чикиб улар билан муносабатга киришадилар. Мана шу жойда жараёнда узилиш юз беради ва бу бушлик нафакат шу давлат учун балки, бутун минтакани ачинарли холатларга олиб келиши мумкин.
Интеграцион жараёнларнинг самарадорлиги интеграция субъектларини узи атрофида жипслаштира оладиган салохиятга эга давлатларнинг мавжудлигига боFлик. Марказий Осиё минтакасида ушбу макомга туFри келади деб хисоблашга арзийдиган давлатлар бу Узбекистан ва K,озоFистон хисобланади. Мисол сифатида, Европа Иттифокининг интеграциясига уз хиссасини кушган давлатлар Франция ва Германия уларнинг рахбарлари - Ш. де Голль ва К.Аденауэр хисобланадилар. Факатгина уларнинг саъй — харакатлари, ишонч ва иктисодий хамкорликни шакллантиришлари билан, Европа хозирги ахволга келиб колди.
Марказий Осиё интеграциясининг истикболи хакида мулохаза юритадиган булсак, ушбу жараён биринчи навбатда Узбекистан ва K,озоFистон давлатлари позициясига суяниши мумкин. Бу икки давлат орасидаги узаро сиёсий ва савдо-иктисодий муносабатлар интеграцион жараёнларнинг ва минтакавий хавфсизликнинг самарадорлигини белгилаб беради1. Х,озирги кунга келиб юкоридаги икки давлат узаро делимитация муаммосини хал килган. Ушбу хол келажакда мазкур давлатлар орасида хамкорликнинг ортишига олиб келиши ва шу оркали минтакавий интеграция жараёнига жиддий туртки булиши мумкин.
Шу уринда айтиш керакки, Узбекистон уз мустакиллигига эришиб бутун бир жахонга юз тутган бир шароитда унинг халкаро хукукнинг субъекти сифатидаги глобал ва минтакавий муаммолар ечимидаги урнини жахон жамоатчилиги эътироф этмокда. Хусусан, АКШ хукуматининг фикрича, Узбекистон, айтайлик, Озарбайжон, Туркманистон ёки K,озоFистон каби энергия ресурсларининг катта захираларига эга булмаса хам, унинг минтакадаги мавкеини оширадиган бир канча стратегик омиллар мавжуд. Минтакадаги баркарорлик энергетика сохасидаги барча лойихаларни амалга оширишнинг бош шартидир. Узбекистон - Марказий Осиё ва Кавказ минтакасидаги етакчи ва обрули давлат. Узбекистоннинг халкаро хамкорликни фаоллаштириш, минтакадаги можароларни тартибга солиш, наркобизнес ва терроризмга карши кураш олиб боришга каратилган изчил ташки сиёсати энергетика сохасидаги лойихаларни амалга оширишнинг кафолати булиб хизмат килади. Узбекистоннинг халкаро майдондаги обруси Шарк-Гарб иктисодий йулагини муваффакиятли барпо этишнинг гаровидир.
АКЩлик сиёсатшунос Ф.Старрнинг таъкидлашича, Марказий Осиё минтакасида бир ёки бир неча кучли давлатларнинг юзага келиши минтакадаги вакуумни тулдириши, бу ерда мувозонатни таъминлаб берувчи баркарорлаштирувчи вазифани уйнаши ва уз навбатида, минтака хавфсизлигига хамда Европа ва НАТО манфаатларига мос келади. Марказий Осиё давлатлари орасида факат Узбекистонгина ана шундай баркарорлаштирувчи вазифани бажариш салохиятига эга2.
Таъкидлаш керакки, Узбекистоннинг Марказий Осиёдаги юксак мавкеи ва ахамияти субъектив бахолар билан белгиланмайди, балки стратегик хусусиятга эга булган объектив омилларга асосланади.

Download 1.8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling