Орынбаев Аманбай Тлеубаевич «катта уйин» концепцияси ва марказий осиёдаги геосиёсий жараёнлар


Download 1.8 Mb.
bet11/14
Sana19.06.2023
Hajmi1.8 Mb.
#1614711
TuriДиссертация
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14
Bog'liq
Oryinbayev A T 2011.pdf

Биринчидан, Узбекистон - минтакадаги энг куп ахоли яшайдиган давлат. Бу ерда карийб 28 миллион киши истикомат килади. Бу Марказий Осиёнинг колган республикалари ахолисидан озгина камрокдир. Бу холат минтакада Узбекистоннинг демографик улуши анча катта эканлигини курсатади. Минтаканинг колган барча мамлакатларидан фаркли уларок, Узбекистон бир хил, гомоген ахоли таркибига эга. Бу ерда ахолининг 85 фоизини титул миллат вакиллари ташкил этади. Бу утиш даври шароитида ички хамжихатликни таъминлашнинг мухим омилидир. Умуман олганда, узбеклар Марказий Осиёдаги энг куп сонли миллат хисобланади. Узбекистондан ташкарида етти миллионга якин узбек яшайди. Шулардан уч ярим миллиони Марказий Осиёнинг собик совет республикаларида истикомат килади. Бу мамлакатларнинг хар бири узбеклар Fуж булиб яшайдиган муайян худудларга эга. Тожикистонда ахолининг 25 фоиз, KирFизистонда 15 фоиз, Туркманистонда 10 фоиз, K,озоFистонда 3 фоизга якинини узбеклар ташкил этади. Турли бахолашларга кура, АфFOнистонда 2­2,5 миллион узбек яшайди.
Иккинчидан, Узбекистон, Марказий Осиёнинг бошка мамлакатларидан фаркли уларок, жахон микёсидаги ёки минтакавий йирик давлатларнинг биронтаси билан хам бевосита чегарадош эмас. Геосиёсий нуктаи назардан бу, шубхасиз, мухим устунликдир. Бошка томондан, Узбекистон минтаканинг беш мамлакати билан умумий чегарага эга булган ягона давлат хисобланади. Узбекистан Марказий Осиёнинг уртасида, кок марказида жойлашганлиги айнан шу холат билан белгиланади.
Учинчидан, Марказий Осиёда качондир мавжуд булган ва давлатчилик, фан, маданиятнинг ривожланишида сезиларли из колдирган барча асосий давлат тузилмаларининг пойтахтлари хозирги Узбекистон худудида жойлашган. Самарканд, Бухоро, Хива, Кукон ва Тошкент маданиятларининг цивилизацион таъсири утмишда мамлакат худудидан ташкарида хам жуда кучли булган. Бу шахарлар асрлар давомида Марказий Осиёда ва Евросиёнинг бошка худудларида ислом таълими, илохиёти ва диний рахбариятининг марказлари булиб келган.
Нихоят, Узбекистон минтакада энг ривожланган иктисодий салохият, коммуникациялар инфратузилмаси ва малакали мехнат ресурсларига эга. У шунингдек табиий ресурсларга хам бой улкадир. Бу ресурсларнинг аксарияти уз курсаткичларига кура бетакрордир. Экспертларнинг маълумотларига кура, Узбекистонда 50 номдаги минерал ресурслар казиб олинади. Уларнинг бахоланган киймати 3,3 триллион АКШ долларини ташкил этади. Мамлакат олтин ишлаб чикариш буйича жахонда олдинги уринларда туради. Узбекистонда рангли металларнинг киркка якин кони бор. Узбекистон мис ва уран ишлаб чикариш буйича жахоннинг пешкадам ун мамлакати каторига киради. У кумуш, рух, кУрFOшин ва вольфрам захиралари буйича хам жахонда олдинги уринлардан бирини эгаллайди. Мамлакат анча катта энергетик салохиятга эга. Узбекистон худудида умумий захиралари турт миллиард тоннадан купрок булган 160 дан ортик нефть конлари мавжуд. Узбекистон пахта етиштириш буйича жахонда олдинги уринлардан бирини эгаллайди. Ушбу стратегик хом ашёни экспорт килишда Узбекистон жахонда АКШдан кейин иккинчи уринда туради.
Узбекистоннинг минтакадаги ролини тахлил кила туриб Президент И.А.Каримов унинг дунёдаги энг бой мамлакатлар сафига кириши бу ердаги кулай иклим, нихоятда катта минерал-хом ашё ресурслари, стратегик материаллар ва кишлок хужалик хом ашёсининг катта захиралари
мавжудлиги билан боглик деб таъкидлаган эди. «Марказий Осиёда
жугрофий-сиёсий жихатдан марказий урин тутган Узбекистон, - деб ёзган
эди у, - кучлар тенглиги ва мувозанатини таъминлаш, стратегик мухим
булган ушбу минтакада хамкорликка мустахкам замин яратиш жараёнида
1
сезиларли роль уйнаш учун хамма имкониятларга эга ».
Курсатилган омиллар мажмуи Узбекистоннинг минтакадаги нафакат мавкеини, балки Марказий Осиёдаги холат учун унинг алохида масъулиятини хам белгилайди. Юкорида зикр этилган демографик, геосиёсий ва геоиктисодий омилларга кура, бу мамлакат минтакадаги хар бир давлат ва бутун Марказий Осиё баркарор ривожланишидан купрок даражада манфаатдордир. Куп жихатли минтакавий хамкорликнинг муваффакиятли ривожланиши, аввало, Узбекистон манфаатларига мос келади. Айни вактда, айнан Узбекистон уз урни ва мавкеига кура Марказий Осиёдаги интеграция жараёнларининг боришига хаммадан купрок таъсир курсатиши мумкин.
Шу билан бирга, Марказий Осиё геосиёсий истикболига минтакавий давлатларнинг геосиёсий йуналишлари жиддий таъсир утказади. Ушбу омил харбий-сиёсий ва савдо-иктисодий алокаларга асосланиб, унинг
шаклланишида географик якин жойлашиш мухим роль уйнайди.
Хрзирги кунда Козогистоннинг етакчи ташки хамкорлари Россия, Хитой, АКШ ва Эрон хисобланади. Козогистон учун Москва ва Пекин энг йирик иктисодий хамкор булишдан ташкари, Козогистоннинг нефть ва газ экспорт кувурларининг асосий кисми Россия ва Хитойга йуналтирилган. Уз навбатида, АКШ Козогистоннинг харбий структурасини ислох килишга ва энергетика саноатини ривожлантиришга ёрдамини кенгайтирмокда. Якин истикболда Козогистон геосиёсий хамкорлари каторида деярли узгаришлар булиши эхтимолдан йирокдир.
Киргизистон ташки сиёсати бешта устувор йуналишга эга булиб, бу Козогистон, Узбекистон, Россия, АКШ ва Хитой давлатларидир. Дастлабки 1 уч давлат яхин савдо-ихтисодий хамкор булиб, Россия бундан ташхари хавфсизлик масаларида хам К,ирFизистонга яхиндан ёрдам бермохда. АКДТнинг таъсири купрох харбий-стратегик сохада кучаймохда. Хитойнинг К,ирFизистон билан харбий-сиёсий ва савдо-ихтисодий хамкорлиги эса фахат ривожланиб келмохда.
Тожикистоннинг асосий ихтисодий хамкори Россия булиб, ушбу хол истихболда мамлакатнинг бир текис ривожланишига тусхинлик хилиши мумкин. Шунинг учун, яхин келажакда Душанбенинг Эрон, Хитой, Хрндистон, Покистон ва АКШ каби давлатлар билан савдо-ихтисодий алохаларни мустахкамлашга харакат хилишини тахмин хилиш мумкин.
Туркманистоннинг хозирги кундаги устувор хамкорлари Эрон, Россия, Хитой давлатларидир. Келажакда, Хитойнинг усиб бораётган харбий — техник ёрдами ва республика ихтисодиётининг энергетик сохасига йирик сармоя киргизиши Ашхободнинг ташхи сиёсатида Пекиннинг вазни янада ошишига таъсир хилиши мумкин.
Узбекистоннинг хозирги кундаги етакчи ихтисодий хамкорларидан бири Россия хисобланади. Шу билан бирга, Хитой билан иккиёхлама ва ШХ,Т доирасидаги кенгайиб бораётган алохалари натижасида бу давлат хам Узбекистон учун йирик ташхи хамкорга айланиб бормохда.
Шундай хилиб, Марказий Осиёдаги барча давлатларнинг ташхи сиёсатида Россия омили жиддий роль уйнамохда. Бундан ташхари, АКШ ушбу давлатларга ихтисодий ёрдам курсатиш, шунингдек, минтахавий хавфсизликни таъминлашда фаол иштирок этиш орхали бу республикаларнинг ташхи сиёсатидаги мавхеини оширмохда. Шу билан бирга, Хитойнинг минтахадаги имкониятлари кенгайиб бормохда.
Истихболда Марказий Осиёдаги геосиёсат йирик геосиёсий куч марказлари Россия, Хитой, шунингдек, АКШ давлатларининг Евросиё хитъасининг ушбу ички макони устидан геостратегик назорат урнатишга йуналтирилган жиддий таъсирлари остида шаклланади.
Якин келажакда АКДТнинг минтакадаги геосиёсати куйидаги вазифаларни хал этишга каратилишини кутиш мумкин:
-Минтакадаги харбий базаларини кенгайтириш;
-ШХ,Тнинг минтакавий хавфсизлик тизими сифатида ролини заифлаштириш;
-минтакавий давлатлардаги демократик жараёнларни куллаб-
кувватлаш, инсон хукукларини мухофаза килиш шиорлари остида узининг ушбу давлатлардаги билвосита сиёсий таъсир имкониятларини кенгайтириш;
-америка бизнеси учун Марказий Осиёнинг ресурслари ва исътемол бозорига кенг йул очиб бериш, шунингдек, минтака давлатларини АКШ таъсири остидаги халкаро савдо-иктисодий ташкилотларга аъзоликка ундаш.
Вашингтоннинг минтакадаги геосиёсати истикболларини бахолашда 2002 йил 17 сентябрида Вашингтон томонидан кабул килинган «АКШ миллий хавфсизлигининг янги стратегияси» алохида эътиборга лойик. Ушбу стратегияда, АКШ узининг мислсиз сиёсий, харбий ва иктисодий кудратига асосланган холда жахон тартиботини шакллантириш жараёнига етакчилик килиши керак дейилган1. Марказий Осиё ва Каспий минтакаси эса АКШнинг стратегик манфаатлари худудига киритилган.
Юкоридагиларга асосланиб, АКШнинг минтакадаги сиёсати
Вашингтоннинг ягона кутбли жахон тартиботини шакллантиришга йуналтирилган янги стратегиясига буйсундирилган деган хулосага келиш мумкин. Шунинг учун, якин келажакда АКШ минтакада биринчи навбатда геостратегик позициясини кенгайтириш ва мустахкамлашга харакат килишини тахмин килиш мумкин.
Уз навбатида, Хитой минтакадаги «америка омили» ва уЙFур муаммосини хисобга олган холда Марказий Осиё йуналишидаги сиёсатини янада фаоллаштиришга мажбур. Якин йиллар ичида эса Пекиннинг минтакавий сиёсатида куйидагиларни тахмин килиш мумкин:

1
-минтака мамлакатлари, айникса, Туркманистон, K,030fhctoh ва Узбекистон билан иктисодий алокаларни янада ривожлантириш ва ушбу омилдан минтакадаги сиёсий вазнини мустахкамлашда фойдаланиш, хусусан, хитой нефть компанияларининг минтакадаги энергетик лойихаларда иштирокини кенгайтириш;
-ШХ,Т доирасидаги фаолиятини кучайтириш, экстремизм ва
терроризмга карши курашда фаол иштирок этиш оркали узининг Fарбий худудларидаги ижтимоий-сиёсий вазиятни баркарорлаштиришга эришиш;
-АКШ ва НАТОнинг минтакадаги кучайиб бораётган таъсирига мувозанат шакллантириш, Туркия, Эрон ва бошка мусулмон давлатлари таъсирининг кучайишига йул куймаслик;
Шуни таъкидлаш керакки, Хитойнинг минтакадаги сиёсати Россия ва АКЩнинг тутган позициялари ва узаро муносабатлари билан хисоблашишга мажбур. Шу билан бирга, Хитой каби етакчи давлатнинг манфаатларини хисобга олмасдан туриб, баркарор минтакавий хавфсизлик тизими яратиш мураккаб масаладир1.
Уз навбатида Россиянинг минтакадаги келажакдаги геосиёсий фаолияти куйидаги максадларга йуналтирилиши мумкин:
-минтакадаги жараёнларни Москвадан бошка геосиёсий кучлар етакчига айланиши ёки Россиянинг бошка етакчи давлатлар билан муносабатларини чигаллаштирувчи йуналишда ривожланишига йул куймаслик;
-K,озоFистон, K^Fro^TOH ва Тожикистон худудларида жойлашган харбий-техник объектларини РФнинг харбий-саноат комплекси тизими манфаатларига буйсундириш;
-минтакадаги табиий захиралар ва кишлок хужалик махсулотларини РФ саноати учун янада туларок йуналтирилишига эришиш;
-минтакадаги амалга оширилаётган транскоммуникацион лойихаларда фаол иштирок этиш ва уларнинг асосий маршрутларини Россия оркали утишига эришиш;
-минтакадан Россия иктисодиётининг паст иш хаки туланадиган сохалари учун арзон ишчи кучи олиш;
-диний-сиёсий экстремистик FOяларнинг минтака оркали Россия мусулмонлари орасида таркалишига йул куймаслик;
Шу билан бирга, Марказий Осиё геосиёсати истикболига Европа Иттифоки, Туркия, Эрон, Х,индистон ва Покистон каби бир катор давлатларнинг ташки сиёсати маълум таъсир курсатади.
Хусусан, ЕИ нинг минтакада хавфсизлик масаларини хал этишда, шунингдек, энергетик ресурсларни узлаштиришга АКШ ва Россиядан мустакил сиёсат олиб боришини кутиш мумкин. Уз навбатида Туркия ва Покистоннинг АКШ билан, Эроннинг эса Россия ва Хитой билан манфаатларини уЙFунлаштиришга интилишлари мумкин. Шу билан бирга, Туркия, Эрон ва Покистонда шаклланган мураккаб ички ижтимоий-сиёсий вазият якин келажакда уларнинг Марказий Осиё минтакасида жиддий фаоллик курсатишларига имкон бермаслиги мумкин.
Шундай килиб, якин келажакда Марказий Осиё минтакасининг геосиёсий истикболи бир катор ички ва ташки омиллар асосида шаклланади. Шубхасиз, жахон ва минтакавий етакчи давлатлар минтакада уз манфаатларини амалга оширишни давом эттирадилар. Минтака давлатларининг истикболлари эса, авваламбор, уларнинг миллий манфаатларини кай даражада минтакавий манфаатларга уЙFунлаштира олишларига, ташки геосиёсий кучларнинг узаро зиддиятлари ёки хамкорликларидан фойдалана олишларига боFлик.
ХУЛОСА
Марказий Осиё минтакаси нафакат бугунги кунда, балки тарихан етакчи хорижий давлатларни узига кизиктириб келган. Тарихнинг у ёки бу боскичида минтакани уз таъсир остига олиш учун бир катор давлатлар уртасида курашлар булиб утганлиги хам бежиз эмас. Бунга мисол тарикасида объекти Марказий Осиё булган «Катта уйин» концепциясининг XIX аср охирларидаги биринчи ва XX аср охиридаги иккинчи тулкинларини хамда бугунги кунда кечаётган «Янги катта уйин» концепциялари амалиётини келтириш мумкин.
Амалга оширган тадкикотимиз нихоясида «Катта уйин» концепцияси ва Марказий Осиёдаги геосиёсий жараёнлар борасида куйидаги фикрларни келтириш мумкин:

  1. «Катта уйин» концепциясининг максади, даври ва асосий «уйинчилари» узгаришларини хисобга олган холда, анъанавий ва «Янги катта уйин» деб номлаш мумкин. Анъанавий «Катта уйин» деб номланган концепция XIX аср охири - XX аср бошларида Британия ва Россия империясининг минтакада олиб борган сиёсатини ва манфатларини тахлил килишда ишлатилган. Бу концепция Марказий Осиёни мустамлака сифатида саклаб туришга каратилган ва асосий «уйинчи»лари иккита давлатдан иборат булган.

Хозирги замонавий халкаро муносабатларда кулланилаётган «Янги катта уйин» концепцияси эса уз характери, максади ва Марказий Осиёда янги мустакил давлатлар ташкил топганлиги билан анъанавий «Катта уйин» концепциясидан тубдан фарк килади. Марказий Осиёнинг геосиёсий ахамияти ва урни ошганлиги муносабати билан етакчи давлатларнинг уз манфаатларидан келиб чикиб, минтакада олиб бораётган сиёсатларида ёндашишларнинг усули узгарди. Бу минтаканинг бой ер ости захиралари айрим давлатларининг эътиборини узига тортмокда.

  1. «Катта уйин»нинг хозирги боскичи, яъни «Янги катта уйин» куйидаги бир канча узига хос фундаментал хусусиятларга эга:


Download 1.8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling