O’zbek mumtoz va milliy uyg’onish adadiyoti tarixi

Agar oqil esang, uzgil jahon ahlidin ulfatkim,
Alardin juz jafo kelmas, agar yuz yil vafo qilsang.
Biriga yuz Xito mulki xirojin aylasang isor,
Xatosiz qasdi joning qilgʻusidur, gar xato qilsang.
Koʻrinadiki, sarlavha matn mazmuni bilan nihoyatda uygʻun. Sheʼrning hajmi ham ixcham; bor-yoʻgʻi toʻrt misradan tashkil topgan. Tegishli talablarga koʻra, mazkur ikki baytning toq misralari ochiq qolgan hamda juft misralari oʻzaro qofiyalangan. Qofiyada “vafo” hamda “xato” soʻzlari ishtirok etgan. Bu qofiyalar radif (“qilsang”) bilan birga qoʻllangan. Agar radiflarda takrorlanayotgan soʻzning poyetik mantiqni taʼkidlash vazifasiga egaligini nazarga oladigan boʻlsak, shoirning muddaosini anglash oson kechadi.
Albatta, sheʼrning inson hayotidagi oniy lahzalarning hassos koʻngillarga yetkazadigan beado zarblari, hayajon va iztiroblarining oʻziga xos ifodalari, aks-sadolari ekanligi ham bor haqiqat. Ammo har qanday oniy lahzalar emas, balki inson qalbiga muntazam huzur yoki ogʻriq berib turadigan hodisalarning favqulodda holatlardagi kuchli taʼsirigina shunday tuygʻular poʻrtanasiga sabab boʻlishi mumkin.
Eng avvalo, sheʼrning mavjud ijtimoiy muhitdagi alohida kishilarga moʻljallanganini eʼtirof etish kerak. Bunday moʻljal tasodifiy emas. Gap olam va undagi odamlar ustida bormoqda.
Bu olamdagi odamlarning aksariyati bir xil xususiyatga ega. Ularni farqlash, ajratish uchun esa insondan boshqacharoq xislat va fazilatlar talab etiladi. Mutafakkir adabining nazarida bu “oqillik” bilan belgilanadi. Mutafakkir nazarida bu narsa “oqillik” sifati bilan belgilanadi. “Oqil” soʻzining kelib chiqishi “aql” bilan aloqador. Demak, uni “aql egasi”, “aqli bor” deb tushunishimiz mumkin. Shuning uchun ham adib aynan mana shu toifadagi kishilarga murojaat etayotir.
Albatta, qitʼada shoirning oʻziga xos bir kayfiyati, ozurda qalbning iztirob chekayotgan lahzalari aks etgan. Shuning uchun ham u koʻngilga ozor yetkazadigan ulfatlarning biri yoki koʻprogʻi tufayli barchadan ham koʻngli qolgan holatni tasvirga tortgan. Jahon ahli bilan ulfatchilikdan koʻngil uzish kerakligi haqidagi xulosa jiddiy, qatʼiy va shafqatsiz bir tus olgan.
Muayyan fikr va mulohaza tegishli tasdiq va asosga ega boʻlmas ekan, unga ishonish qiyin. Buni yaxshi bilgan shoir shu yerning oʻzidayoq “dalil”ini ham keltiradi: “Alardin juz jafo kelmas, agar yuz yil vafo qilsang”. “Juz” – “boʻlak”, “boshqa” degani, shunda misra mazmunini “yuz yil vafo qilganingda ham ulardan jafodan boshqa narsani koʻrmaysan” degan hukmni ifodalayotgani oshkor boʻladi. Dalilning kuchi shoirning oʻzi uchun pastroq koʻrinadi.
Eng yomoni, bu toifadagi zotlar yolgʻiz emas. Matnda uchinchi shaxs koʻplikdagi olmoshning qoʻllanayotgani bejiz emas.
Shuning uchun uni yana bir pogʻona yuqoriga koʻtaradi: ularning koʻnglini olish uchun bisotingdagi ayrim narsalarni berish bilan cheklanish mumkin emas, undan rozi boʻlishmaydi. Bu haqda gapirib oʻtirishning oʻzi ortiqcha. Adibning taklifi esa ularning faqat bittasiga “yuz Xito mulki”ning xirojini “isor ayla”mak. Ajabmaski, bunday peshkashlar bir emas, yuz, ming marta ham boʻlgandir. Matndan ularning koʻpligi, ularning har biriga shunday peshkashlar, sovgʻa va tuhfalar qilinganini ilgʻash mumkin. Ammo natija har doim bir xil boʻlgan, yaʼni ularning asl muddaosi kishiga ozor berishdan, uni qiynashdan, hatto “qasdi jon qilish”dan iborat, xolos. Bularning barchasi hali sen ularga yaxshilik va vafo qoidalariga toʻla rioya etib kelayotgan holatingda roʻy berishi mumkin boʻlgan hodisalar. Agar inson sifatida biror xatoga yoʻl qoʻysang, nimalar boʻlishi mumkin?!
Bu yerda gap, albatta, jahon ahlining “nooqil” guruhi ustida borayotganini esda tutishimiz kerak.
Qitʼadagi umumiy mazmunning poyetik ifodasi ham goʻzal. Eng avvalo, baytdagi soʻz va tovushlarning alohida poyetik jarang berishiga eʼtibor berilgani diqqatni tortadi. “Agar”, “xato”, “qilmoq” soʻzlarining takrori baytdagi maʼno taʼkidi uchun tegishli “xizmat”larni ado etmoqda. Ayrim unli (a) va undoshlar (x) takrori esa uning vazni, qofiya va radiflari yuzaga keltirayotgan musiqiylikni oshirgan.
“Vafo”, “jafo” soʻzlari tufayli yuzaga kelayotgan tazod sanʼati zimmasiga esa baytdagi umumiy kontrast holat, ichki mantiqiy ziddiyatni boʻrttirib koʻrsatib berish yuklangan. “Juz” bilan “yuz” ham misradagi ohangdoshlikni kuchaytirishga hissa qoʻshgan. Ular orasida koʻzga koʻrinmas mantiqiy ziddiyat ham mavjud. “Juz” ayrimlikni, yakkalikni, kamlikni anglatadi, “yuz”da esa jamlik koʻplik, butunlik maʼnolari mujassamlashgan.
Xuddi shu hodisa keyingi baytdagi “biriga” hamda “yuz” soʻzlari bilan bogʻliq holda ham maydonga kelgan. “Xito” va “xato” soʻzlarining yozuvdagi yaqinliklari ularning tajnis sifatida namoyon boʻlishini taʼminlagan. Ular maʼnoning tovlanishiga, yarq etib koʻrinishiga imkon hozirlagan.
Bularning barchasi “oqil” odamlarga nisbatan bir chaqiriq, daʼvat yoʻsinida yuzaga kelgan. Mutafakkir adibning asl muddaosi shuki, oqillar nooqillardan oʻzini chetga olmogʻi, taʼma va hirs domida yashaydiganlardan oʻzini asramogʻi lozim.
Buning natijasida esa oʻzi bildirmoqchi boʻlgan poyetik fikrning takrorlanmas jarang va kuchli taʼsiri hosil boʻlgan.
Navoiy qitʼalari mavzu va shakliga koʻra rang-barang. Quyidagi qitʼa komil inson haqidagi tasavvurlarga aniqlik kiritishi bilan eʼtiborlidir:
Tavozuʼ yaxshi, ammo yaxshiroqdur
Agar daʼb etsa ani ahli davlat.
Erur ham afv xoʻb-u, xoʻbroq ul –
Ki, zohir boʻlgʻay el topqonda qudrat.
Ato ham turfa ishdur, turfaroq bil,
Agar yoʻqdur aning yonida minnat.
Hakim insoni komil debtur ani
Ki, boʻlgʻay zotida bu necha xislat.
Tavozuʼ – adablilik, oʻzini past va kamtar tutish degani. U, Navoiy talqinicha, hamma uchun ham yaxshi, ammo “ahli davlat”, yaʼni qoʻli uzun kishilarning bu xususiyatni oʻzlarining doimiy fazilatiga aylantirishi yanada “yaxshiroqdir” (“daʼb”ning maʼnosi “odat”, “qiliq”, “xislat” demakdir).
Ikkinchi xislat kechirimlilik. Navoiy uni “afv” soʻzi bilan ifodalaydi. Bu xislat ham barchaga birdek taalluqli. Ammo kishining mavqei baland, imkoni koʻp boʻlganda (“qudrat topqonda”) shu xislatni koʻrsata olsa yanada yaxshiroq (“xoʻbroq”) boʻladi.
Boshqalarga xayr-ehson, tuhfalar qilish ham inson kamolotidan nishona boʻla oladi. Ammo himmat qilgandan keyin uni yuzga solmaslik, minnat qilmaslik lozim. Beruniy aytganidek, “minnat himmatni yoʻq qiladi”.
Alisher Navoiyning xulosasi shu: kimda mazkur xislatlar mavjud boʻlsa, u “insoni komil”dir!
Shohni ajdahoga nisbat qilib tururkim, ganj umidi ham andin boru ranj biymi (xavfi, vahimasi) ham
“Jahon ganjigʻa shoh erur ajdaho”
Ki, oʻtlar sochar qahri hangomida.
Aning komi birla tirilmak erur,
Maosh aylamak ajdaho komida.
Afsonalarga koʻra katta boylik va xazinalarni ajdaholar qoʻriqlar ekan. Xazina ilinjidagi odam, albatta, ajdahoga roʻpara keladi. Navoiy shu asosga tayanib, ajdahoni qahrga kirgan paytida ogʻzidan oʻt sochishini, yaʼni vahshatga aylanishini tasvirlaydi. Xulosa shuki, kimdakim ajdahoning yaqinida boʻlsa, uning tirikchiligi ajdaho sochgan oʻtlar, olovlar ichida yashashdan iborat boʻladi. Albatta, bu ramziy tasvirdir. Uning kaliti esa qitʼaga qoʻyilgan sarlavhada berilgan: “Shohni ajdahoga nisbat qilib tururkim, ganj umidi ham andin boru ranj biymi (xavfi, vahimasi) ham”.
Navoiy sheʼri toʻqquz bayt-u, oʻn bir bayt, oʻn uch bayt
Ki, lavh uzra qalam ziynat berur ul durri maknundin.
Bukim, albatta, yetti baytdin oʻksuk emas, yaʼni
Tanazzul aylay olmas rutba ichra yetti gardundin.
Mazkur qitʼani shoirning faxriyalaridan biri deyish mumkin. Unda, birinchidan, shoirning barcha gʻazallariga ixcham baho berilgan. Haqiqatda ham, shoir devonlaridan oʻrin olgan gʻazallardagi baytlarning barchasi adib koʻrsatgan son bilan uygʻun keladi. Shoir oʻz sheʼrlarini “durri maknun” deb baholaydi. Bu “yashirin dur”, “yaxshi saqlangan dur” demakdir.Yozuv taxtasi ustida(gi qogʻozda) yurayotgan qalam shu yashirin sirlardan xabar beradi. Demak, shoirning koʻplab gʻazallari toʻqqiz, oʻn bir va oʻn uch baytdan iborat. Ammo ular yetti baytdan kam (“oʻksuk”) emas. Buni shoir boshqa bir hodisa bilan qiyoslaydi. Modomiki, osmon (gardun) yetti qavatdan iborat ekan, ularning har bir qavati uchun shoirning gʻazallari oʻsha martabaga mos va munosibdir. Zero, ularning hozirgacha ham butun insoniyatni maftun etib kelayotgani buning isbotidir.
Alisher Navoiy ijodi - mukammal tarbiya maktabi, ma’naviy kamolot manbai. Adibning har bir asari, she’ru bayti ma’lum ma’noda axloqiy-tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi, ruhiy komillik sarhadlariga yetaklaydi. Bu borada shoir ijodining ma’rifiy mohiyatini namoyon etuvchi qit’alar ham o‘ziga xos salohiyatga ega. Zotan, Navoiy qit’a janrida ham samarali ijod qilgan buyuk iste’dod sohibidir.
Qit’a janrining ilk namunalari Ahmad Yassaviy ijodida uchrasa-da, Navoiy bu janrni yanada takomillashtirdi va boyitdi. U mumtoz she’riyatda qit’aning betakror go‘zal namunalarini yaratib, uning rivojiga munosib hissa qo‘shdi. Navoiy qit’alari yuksak poetik tafakkur mahsuli. Shoir ularda o‘ziga xos poetik manzaralar chizadi, ayricha poetik figuralar, tasviriy ifodalar qo‘llaydi. Shoir qit’alarining aksariyat qismi didaktik xarakterga, ma’naviy-ma’rifiy ahamiyatga molik bo‘lib, inson shaxsining kamolotini ta’minlashda, ruhiy poklik fazilatlarini shakllantirishda qimmatli mohiyat kasb etadi. Bugungi barkamol avlodni ma’nan va jismonan sog‘lom qilib tarbiyalashda, ularda komil insonga xos fazilatlarni kamol toptirishda ham Navoiy qit’alarining o‘rni beqiyos.

ma’rifiy-estetik qudrati bilan hamisha insoniyatni ezgulikka, ma’naviy kamolotga yetaklaydi.