«O’zbеk tili lеksikоlоgiyasi» fanidan m a ‘ r u z a L a r m a t n I

1. Ma’no sinonimlari (ideografik sinonimlar). Bunday sinonimlar ma’no
qirralari bilan farqlanadi. Masalan, achchiqlanmoq, g’azablanmoq, qahrlanmoq 
leksemalari “g’azabi kelmoq” ma’nosi bilan bir sinonimik qatorga birlashadi,
ammo ularda shu ma’noni ifodalash darajasi bir xil emas, u “achchiqlanmoq”dan
“g’azablanmoq”qa, “g’azablanmoq”dan esa “qahrlanmoq”qa qarab kuchayib
boradi.

2. Uslubiy sinonimlar (stilistik sinonimlar). Bunday sinonimlarning leksik
ma’nosi ijobiy yoki salbiy bo’yoqlar (uslubiy semalar) bilan qoplangan bo’ladi, 
ayni shu uslubiy semalar sinonimlarning uslubiy vosita sifatidagi qiymatini
belgilaydi. Masalan jimaymoq, iljaymoq, irjaymoq, tirjaymoq, ishshaymoq, 


irshaymoq leksemalarining barchasida bitta leksik ma’no “ovoz chiqarmay
miyig’ida kulish” hodisasini nomlash bor, ammo shu ma’no jilmaymoq 
leksemasida biroz ijobiy, iljaymoq leksemasida biroz salbiy bo’yoq bilan
qoplangan, bu salbiy bo’yoq irjaymoq, tirjaymoq, ishshaymoq va irshaymoq 
leksemalarida yanada ortib boradi. Qiyos qiling: U hamisha kulib, jilmayib 

turadigan mehribon chehrani ko’rmadi (M. Ism.) Sho’xroq qiz, yigitlar iljayib, 

bir-biriga ko’z qisib qo’yishadi (“Mushtum”). Fosih afandi bo’lsa... qora duldul 

ustida kuydirilgan kalladay irjayib o’tirar edi (M. Ism.). Fazliddin tirjayib, egri-

bugri tishlarining oqini ko’rsatdi (O.). Lekin Murzin hayron qolib: “U emas-ku!”- 

degan edi, kommendant: “Adashmang, aynan o’zi”,- dedi surbetlarcha ishshayib. 
(Sh.). Yer yutgurlar, nima qilib irshayib turibsizlar, huv, ko’zlaring teshilsin! – 


dedi xotinlardan biri. 

3. Nutqiy sinonimlar- nutqning u yoki bu turiga xoslanishi bilan o’zaro
farqlanadigan sinonimlar. Masalan, ozgina, picha, sal, xiyol, jinday, qittay, jichcha 
qatoridagi ozgina leksemasi nutqning barcha ko’rinishlarida (adabiy nutqda ham,
so’zlashuv nutqida ham) qo’llana olgan holda, picha, sal, xiyol, jinday, qittay, 


jichcha leksemalari faqat s’zlashuv nutqiga xoslangandir.