O‘zbek1ston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

jadval oy uchun mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha rejaning bajarilishi

Mahsulot turi	Ishlab chiqarish hajmi, mln so‘m.		Rejadan og‘ishish (+;-)
	reja	haqiqatda	mutlaq, mln so‘m.	nisbiy, %
A	300	327	+27	+9,0
B	250	225	-25	-10,0
va hokazo
Jam i	550	552	+2	+0,4

0‘tgan davr haqiqatdagi ma'lumotlari reja ko‘rsatkichlarining asoslanganligini tekshirish uchun foydalaniladi. Buning uchun o‘tgan 5-6 yil haqiqatdagi ma’lumotlarining o‘rtachasi joriy yilning reja ma'lumotlari bilan qiyoslanadi.

2. 
   jadvalda keltirilgan ma'lumotlar shundan darak beradiki, reja bo‘yicha A turdagi mahsulot ishlab chiqarish yetarlicha asoslangan hisoblanadi. B turdagi mahsulot esa to‘rt davr o‘rtachasidan oshiqcha bo‘lib, bozor talabiga ham mos tushmagan. Shuning uchun mazkur ko‘rsatkich [phone]) mln.so‘mga ko‘p belgilangan. Joriy yil rejaviy ko‘rsatkichlarini bajarilish holatini 6-jadvaldan bilib olsa bo‘ladi .
   

w

2. 
   jadval Mahsulot ishlab chiqarish (taqqoslama narxlarda), mln so‘m.
   

Mahsulot TURI	O‘tgan yUlar				To‘rt davr uchun o‘rtachasi	Reja (kelgusi davr)
	1	2	3	4
A	280	300	300	320	300	300
B	200	205	218	221	211	250
va hokazo
Jami	480	505	518	541	511	550

Ko‘rsatkichlaming haqiqatdagi darajasini rejadagi bilan qiyos- lash korxona faoliyati samaradorligi oshirishda foydalanilmagan rezervlami aniqlash uchun ham zarur. Agar reja bo‘yicha qanday- dir tadbir bajarilmagan bo‘lsa, u holda buni mahsulot ishlab chiqarish o‘sishida, uning tannarxini pasaytirish, foyda va rentabelligi o‘sishini foydalanilmagan rezervlari sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Misol uchun, aniq B mahsulot bo‘yicha innavatsion chora-tadbirlar rejasining bajarilishi (3.4-jadval).

2. 
   jadval Innovatsion chora-tadbirlar rejasining bajarilishi, mln so‘m
   

Tadbirlar	Reja bo‘yicha	Haqiqat- dagi	Rejadan mutlaq og‘ishish (+;-)	Reja bajarilishi (+;-), %
Uskunalar modernizatsiyasi	30	22	-8	-26

O‘rganilayotgan holatda yangi texnologiyalar joriy etish va uskunalar modemizatsiyasi bo‘yicha reja bajarilmagan. Ushbu omillaming mehnat unumdorligi o‘sishiga ta'sirini bilgan holda, shunga bog‘liq ravishda mahsulotlar hajmi qanchalik kamayganini hisoblash qiyin emas.
Iqtisodiy tahlilda u yoki bu ko‘rsatkichlar bo‘yicha erishilgan darajasini istiqbolli reja-prognoz ma'lumotlari bilan taqqoslash ham muhim ahamiyat ega. Bunday taqqoslash istiqbolli reja baja- rilishi jarayonini, haqiqatdagi natijalaming kutilgandan og‘ishini va kelgusi davr vazifalarini oldindan ko‘tishga imkon beradi.
Analitik ishlar amaliyotida haqiqatdagi natijalami tasdiqlangan norma va standartlar bilan taqqoslashda keng foydalaniladi (3.5- jadval), u mahsulot ishlab chiqarish resurslami tejalishi yoki sarfi oshganligini aniqlash, ulardan ishlab chiqarish jarayonida foydalanish samaradorligini baholash va mahsulot chiqarish o'sishi va uning tannarxini pasaytirishda foydalanilmagan imkoniyatlami aniqlash uchun zarur.

2. 
   jadval Korxonaning material resurslaridan foydalanilishiga oid ma'lumotlar
   

Resurslar turi	Resurs xarajatlari, t		Me'yordan og‘ishish (+;-)
	me'yor bo‘yicha	haqiqatda	mutlaq	foizda
Nefl mahsulotlari	600	615	+15	+2,5
Xom ashyo	1200	1176	-24	-2,0
Yonilg‘i	2500	2750	+250	10,0
Va hokazo

Iqtisodiy tahlilda ham haqiqatda erishilgan natijalami o‘tgan davr ma'lumotlari bilan taqqoslash juda ko‘p qo‘llaniladi. Bu o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar o‘zgarishlariga oid sur'atlarni baholashga va iqtisodiy jarayonlar rivojlanishi tendensiyalari va qonuniyatlarini aniqlashga imkon beradi.

2. 
   jadval
   

Asosiy ko‘rsatkichlar dinamikasi

Yil- lar	Mahsulotlar ishlab chiqarish hajmi		Ishchilar soni		Bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot
	mln. so‘m	bazis yil- ga nisba- tan % da	kishi	bazis yilga nisbatan % da	ming so‘m.	bazis yilga nisbatan % da
2003	830	-	1094	-	758,7	-
2004	910	9.6	1087	-0.7	837,2	+10,3
2005	930	2.2	1075	-1.2	865,1	+3,3
2006	1150	1.2	1064	-1.1	1080,8	+24,9
2007	1200	4.3	1000	-6.1	1200,0	+11,0

6. 
   jadvaldan ko‘rinib turibdiki, mahsulot ishlab chiqarish hajmi o‘sish, ishchilar soni esa kamayish tendensiyasiga ega. Bu o‘sish va kamayish mehnat unumdorligini bazis yilga nisbatan ortishiga sabab bo‘lgan.
   

Korxonada tegishli ko'rsatkichlami texnika, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil qilish sohasida erishilgan eng yaxshi natijalar bilan taqqoslash biznes samaradorligini oshirish rezerv- larini izlashga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bunda ichki korxona va korxonalararo taqqoslash bo‘lishi mumkin. Korxonaning ichida ko‘rsatkichlaming o‘rtacha darajasini iming alohida segmentlari yutuqlari bilan taqqoslash olib boriladi va ulaming muvaffaqiyati sabablari o‘rganiladi. Korxonalararo qiyosiy tahlil jarayonida tahlil qilinayotgan korxonaning ko‘rsatkichlari mavjud eng yaxshi natijalarga, xo‘jalik yuritishning bir xil boshlang‘ich sharoitlariga ega yetakchi korxonalar ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanadi. Tahlil qilinayolgan korxonaning faoliyat natijalarini raqobatdosh korxonalar ma'lumotlari bilan taqqoslash katta ahamiyatga ega.
Korxonalararo taqqoslash quyidagi maqsadda olib boriladi:

• 
  korxona va o'xshash korxonalardagi faoliyat natijalari qanday nisbatlanishini rahbariyatga ko‘rsatish;
  
• 
  biznesning kuchli va kuchsiz tomonlariga rahbariyat e'tiborini jalb qilish;
  
• 
  korxonaning faoliyat samaradorligini baholash va uning strategik va taktik siyosatiga tuzatishlar kiritish uchun rahbariyatga obyektiv baho berish.
  

Korxonalararo qiyosiy tahlil sohasida eng so‘nggi yutuq bu - benchmarking. Bu nafaqat xususiy sohaning, balki boshqa sohalardagi fan va amaliyot yutuqlariga asoslangan etilib kelayot- gan muammolar haqida oldindan ogohlantimvchi tizimdir. U raqobatda ustunlikka erishish va uni saqlash uchun talab qilingan axborotlami olish instrumenti sifatida foydalaniladi. Benchmarking korxona va etakchilar o‘rtasida erishilgan natijalardagi tafovut mohiyatini tushunishga ko‘maklashadi. Menejerlami yangiliklami izlashga yanada undaydi, innovatsion faoliyat uchun baza hosil qiladi. Yuqori rahbariyatga xususiy biznesda strategik va taktik boshqaruv qarorlarini bo‘yicha ortda qolishni bartaraf etishga maqbullashtirishga, mahsulot va xizmatlar bozorida yetakchi o‘rin egallashga ko‘maklashadi.
Korxonalami taqqoslash bevosita va bilvosita bo‘lishi mumkin. Raqobat va tijorat siri tufayli raqobatdosh korxonalar kamdan kam axborot ayirboshlashadi. Shuning uchun bir korxonaning holati bilan boshqasiniki o‘rtasida bevosita taqqoslash o‘tkazish doimo ham mumkin bo‘lmaydi - odatda, muayyan soha bo‘yicha e'lon qilingan o‘rtacha statistik ma'lumotlarga yoki aksionerlik jamiyati va mas'uliyati cheklangan jamiyat hisobotiga asoslangan bilvosita taqqoslash bilan cheklanishga to‘g‘ri keladi.
_% Tahlil qilinayotgan korxona ko'rsatkichlarining haqiqatdagi darajasini soha bo‘yicha (vazirlik, birlashma, konsem) o‘rtacha ko‘rsatkichlar bilan qiyoslash ham iqtisodiy tahlilda katta ahamiyat ega. Bunday taqqoslash tahlil qilinayotgan korxonaning ushbu sohaning boshqa xo‘jalik subyektlari o‘rtasida reytingini aniqlash, korxonaning rivojlanishi darajasini yanada to‘liq va obyektiv baholash, uning xo‘jalik faoliyati natijalar belgilovchi umumiy va o‘ziga xos omillami o‘rganish, operatsion va moliyaviy risk darajasini baholash uchun zarur.
Parallel va dinamik qatorlami qiyoslash turli ko‘rsatkichlar o‘rtasida aloqa shakllari va yo‘nalishlarini aniqlash va asoslash uchun foydalaniladi. Shu maqsadda ko‘rsatkichlardan birini tavsif- lovchi raqamni o‘suvchi yoki kamayuvchi tartibda ranjirlash va shunga bog‘liq ravishda boshqa tadqiq etilayotgan ko‘rsatkichlami qay tarzda o‘zgarishini ko‘rib chiqish zarur.

6. 
   jadvalda qishloq xo‘jalik ekinlari va tuproq hosildorligi bo‘yicha tumanning 10 fermer xo‘jaligiga oid zanjirlangan ma'lu- motlar keltirilgan. Ushbu ma'lumotlami o‘rganish o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar o‘rtasida chambarchas aloqa mavjudligini tasdiqlaydi: tuproq sifati oshganda don ekinlari hosildorligi o‘sadi va aksincha. ,
   

2. 
   jadval
   

Don ekinlari hosildorligining tuproq sifatiga bog‘liqligi