O’zbekistan respublikasi

Maqsetlerine kóre,qarım-qatnas xızmet kórsetiw mútájliklerine muwapıq ráwishte biologiyalıq hám jámiyetlik túrlerge bólinedi. Biologiyalıq – bul organizmdi bekkemlew, pikirlesiwler hám rawajlandırıw ushın zárúr bolǵan qarım-qatnas. Ol tiykarǵı turmıslıq mútájliklerin qanaatlandırıw menen baylanıslı boladı. Jámiyetlik qarım-qatnas maqsetleri shaxslararalıq baylanıslardı keńeyttiriw hám bekkemlew, individ shaxsıy kamalatınıń interjeke múnásiybetlerin ornatıw hám rawajlandırıwdan ibarat. Biologiyalıq hám jámiyetlik mútájliklerdi neshe túrge ajıratıw múmkin bolsa, qarımqatnastıń da sonsha jeke maqsetleri bolıwı múmkin.
Qurallarına kóre, qarım-qatnas tikkeley hám qurallı, tuwrıdan-tuwrı hám quralsız bolıwı múmkin.
Tikkeley qarım-qatnas tiri janzatqa tábiyat tárepinen berilgen tábiyiy organlar:
qollar, bas, dene , ses hám basqaları járdeminde ámelge asırıladı. Qurallı qarım-qatnas qarım-qatnas hám axborot almasıwdı shólkemlestiriwde arnawlı qural hám qurallardan paydalanıw menen baylanıslı. Bular ya tábiyiy (aǵash, jerdegi izler hám t.b.) ta mádeniy (belgiler sistemaları, gazeta-jurnallar, radio, televidenie, internet hám t.b.) deneler.
Tuwrıdan-tuwrı qarım-qatnas shaxsıy baylanıslar hám qarım-qatnas aktinińózinde qatnasıp atırǵan adamlardıń bir-birin tikkeley qabıl etiwin belgileydi, olarǵa, máselen, fizikalıq baylanıslar, adamlardıń bir-biri menen sáwbetlesiwleri, bir-biriniń háreketlerin tikkeley kórip turǵan halda, olarǵa juwap qaytarıwları kiredi. Tikkeleyqarım-qatnas quralshılar sıpatında is júritetuǵın basqa adamlar arqalı ámelge asırıladı. Qarım-qatnas túrleri arasında, sonday-aq, is boyınsha hám shaxsıy, instrolmental hám maqsetli sıyaqlı túrlerine ajıratıw múmkin.[1]
Is boyınsha qarım-qatnas, ádette , jeke bólek sıpatında insanlardıń birgeliktegi nátiyjeli xizmetine kiritilgen hám bul xızmettiń sıpatın asırıw quralı bolıp xızmet qıladı. Oniń mazmunına adamlar ishki dúnyasınıń mashqalaları emes, balkim olardıń ne nárse menen bánt ekenlikleri kiredi. Is boyınsha qarım-qatnasta sáwbetlestiń shaxs, xarakter, jas, keypiyat ózgeshelikleri esapqa alınadı, lekin isten kóriletuǵın mánpáát shaxsıy ózgesheliklerden de ústin hám áhmiyetli bolıp tabıladı. Is boyınsha qarım-qatnastan parıqlı ráwishte shaxsıy qarım-qatnas, kerisinshe, tiykarınan, ishki xarakterdiń psixologiyalıq mashqalalarına, insan shaxsın tereń hám jaqınlılıq penen ashıp beretuǵın: turmıs mazmunın izlew, zárúr insanǵa, átiraptaǵı waqıyalarǵa, qanday da bir ishki qarama-qarsılıqtı sheshiwge salıstırǵanda múnásiybein anıqlawǵa qaratılǵan.
Instrolmental qarım-qatnas sıpatında erkin zárúrlik penen xoshametlenbeytuǵın, maqsetke aylanbaǵan, lekin qarım-qatnas aktinińózinde qanaatlandırıwdan basqa, qanday da bir basqa maqsetke qaratılǵan qarım-qatnastı keltiriw múmkin.
Maqsetli – bul óz halında arnawlı mútájlikti, usı jaǵdayda qarım-qatnasqa bolǵan mútájlikti qanaatlandırıw quralı bolıp xızmet etetuǵın qarım-qatnas.
Sonı aytıp ótiw lazım, adamlardıńámeliy xizmetinde qarım-qatnastıń tómendegi túrlerine ajıratadı:

1. 
   «Nıqaplar baylanısı» - sáwbetlestiń shaxs ózgesheliklerin túsiniw hám esapqa alıwǵa umtılıwı bolmaǵan rásmiy qarım-qatnas bunda haqıyqıy sezimler, tilekler, múnásiybetlerdi jasırıw imkaniyatın beretuǵın rásmiy sóz dizbekleri, ádette jaqsı qarımqatnas, dımaǵdarlıqnıqapları, júz, ima-ishara belgileriniń toplamı qollanıladı.
   
2. 
   Ápiwayı qarım-qatnasta basqa adamǵa zárúr yamasa zıyan beriwshi obekt sıpatında baha beredi: eger zárúr bolsa, baylanısqa belsendilik penen kirisedi, eger kesent beretuǵın bolsa, – iyterip jiberedi, yamasa biykar etilgen qopal sózlerdi qollanadı.
   
3. 
   Rasmiy-rolli qarım-qatnas – bul sheriklerdiń jámiyetlik rolleri dárejesindegi qarım-qatnas (baslıq – qol astındaǵı qánige, satıwshı – qarıydar, servis xızmeti qánigesi – kliyent). Bunda belgili qaǵıydalar hám tilekler tiykarında is júritip, qarım-qatnas mazmunı hám quralları olarǵa boysındırılǵan.[1]
   
4. 
   Basqarılatuǵınn qarım-qatnas sáwbetlestiń shaxs ózgesheliklerinen kelip shıǵıp, hár túrli usıllardı ( kewlin alıw, qorqıtıw, aldaw hám basqaları) qollanılǵan halda onnan paydalana alıwǵa qaratılǵan.
   
5. 
   Dúnyalıq qarım-qatnas – bul túrdińáhmiyeti qanday da bir temaǵa baylanıslı emesliginen ibarat, yaǵnıy, adamlar óz pikirlerin emes, balkim bunday jaǵdaylar ushın Ulıwma bolǵan pikirlerdi bildiredi.
   
6. 
   Hawalıq qarım-qatnas – bul qarım-qatnas ushın qarım-qatnas.
   
7. 
   Doslardıńmánawiy, shaxslararalıq qarım-qatnası waqtında qálegen temanı qozǵatıw hám bir-birin júz betinińsáwleleniwi, ses tolqını hám háreketler járdeminde túsiniw múmkin .
   

Insan ómirinde qarım-qatnas óz aldına process yamasa belsendiliktiń mustaqıl forması sıpatında payda bolmaydı. Ol jedel hám kóp tárepleme qarım-qatnassız payda bolmaytuǵın individual yamasa toparlı ámeliy xızmetke kiredi.
Adamlar ortasındaǵı qarım-qatnastıń eńáhmiyetli túrleri verbal hám noverbal qarım-qatnasbolıp esaplanadı ( 6.1 súwret).
Noverbal qarım-qatnas til, ses sóylewiniń qollanılıwına tiykarlanbaǵan bolıp, bul mimika, ima-isharalar, pantomimika, sensor yamasa dene arqalı baylanıslar quralındaǵı qarım-qatnas. Bul basqa adamnan qabıl etiletuǵın taktil, kóriw, esitiw, iyis biliw, hámde, basqa seziw hám kóz qaraslar. Adam qarım-qatnasınıń noverbal forma hám qurallarınıń kópshiligi tuwma bolıp, tek ózine uqsasları menen emes, balkim, basqa tiri janzatlar menen de ishki keshirmeler hám minez-qulıq dárejelerinda birgelikte pikirlesiwge erisiw arqalı óz ara tásir kórsetiwge imkan beredi .
Verbal qarım-qatnas tek insanǵa tán bolıp, zárúr shárt sıpatında tildi ózleztiriwdi belgilep beredi. Sóylew qarım-qatnas quralı sıpatında bir waqıttıńózinde de axborot manbayı sıpatında, hám sáwbetles penen óz ara tásirleniw quralı sıpatında payda boladı. Ullı shayır Sádiydiń sózlerin esimizge túsiriw lazım: «Aqılıń barma yaki joq, Ullımısań yaki kishi, biz bilmeymiz, sen bir sóz aytpaǵanıńsha». Verbal (sóylew) qarım-qatnas quramına: sózler, sózdizbeklerinińmánisi hám áhmiyeti kiredi. Tiykarǵı orındı sózdiń qollanılıw anıqlıǵı, onıń sáwleleniwi hám sociallasıwı sesler, sózler aytılıwı, sóyewbelgisi hám áhmiyeti iyeleydi.
Sóylewdegi ses hádiyseleri: sóylew jedelligi, ses bálentligi modulyasiyası, ses tonı, sóylew ólshemi, ses sıpatı, aytılıwı, anıqlıǵınan ibarat. Ses sıpatınıń sáwleleniwi: ózine tán arnawlı sesler: kúlki, lıq-lıqlaw, jılaw, pıshırlaw, awırsınıw hám basqaları; ajıratıwshı sesler – bul jótel; áhmiyetsiz sesler – tánepisler, sonday-aq, nazalizaciya sesleri – «hm, hm», «e-e-e», «o-o-o» hám basqaları.
Izertlewlerge kóre, adam kommunıkaciyasınıń hár kúngi aktinde sózler – 7%, ses hám belgiler – 38%, sóylew bolmaǵan óz ara tásir – 53%ti quraydı. Publiciy aytqanınday: «Dawıs arqalı sóylesemiz, barlıq denemiz arqalı sáwbetlesemiz».[1]
Kúndelikli qarım-qatnasta adamlar kóbirek tómendegi pánlerdi úyrenetuǵın qarımqatnastıń noverbal qurallarınan paydalanadı: kinestetika (insan sezimleriniń sırtqı belgileniwi), mimika (júz muskulleriniń háreketi), ima-belgiler (dene óz aldına bólimleriniń belgi háreketleri), pantomimika (barlıq dene: gewde jaǵdayı, qáwmet, iyiliw, júriw háreketleri), takesika (qarım-qatnas jaǵdayındaǵı jaqınlasıwlar: qol sıǵıw, súyisiw, tiyip ketiw, sıypalaw, iyterip jiberiw hám t.b.), proksemika (adamlardıń qarımqatnas waqtında aspanda jaylasıwı, insan baylanıslarında tómendegi aralıqlar tarawların ajıratadı: jaqınlıq tarawı (15-45 sm), shaxsıy yamasa jeke taraw (45-120 sm), jámiyetlik taraw (120-400 sm), xalıqaralıq taraw (400 sm den artıq)).
Mimika, kóz qaras, ima-belgiler– noverbal qarım-qatnastıń kóbirek maǵlıwmat alıw múmkin bolǵan quralları. Mańlay, qaslar, awız, kózler, murın, iyek – bul júz bólimleri insanniń tiykarǵı sezimleri: hijran, ǵázep, quwanısh, ájepleniw, qorqınısh, ǵázep, baxıt, qızıǵıw, qayǵı hám basqaların óz ishine aladı.
Qarım-qatnas túrlerinen tısqarı, oniń bazı bir formaların hám ajıratıw múmkin, bular: rásmiy-is boyınsha, qánigelik, jeke, xalıqaralıq, pedagogikalıq qarım-qatnas, autokommonıkatsiya (ózi menen qarım-qatnas)lar bolıp esaplanadı.[2]
Qarım-qatnas óziniń arnawlı máseleleri sheshiletuǵın belgili dáwirlerge iye. Eń juwapkershilikli dáwir tayarlıq kóriw dáwiri–qarım-qatnastı rejelestiriw, ózi ushın qarımqatnas nátiyjelerine qaratılǵan belgilerdi anıqlap alıw zárúr. Qarım-qatnastıń birinshi basqıshı – baylanısqa kirisiw. Bunda jaǵdayga kirisiw, sheriktiń jaǵdayı, keypiyatın seziw, ózi kirisip ketip, basqasına da baǵdardı belgilep alıwǵa imkaniyat jaratıw áhmiyetli sanaladı. Bul dáwir ruwxıy baylanıs ornatıwshı menen juwmaqlanadı. Són qanday da bir mashqala, táreplerdiń wazıypası hám temanı islep shıǵıwda dıqqattı jámlew dáwiri baslanadı. Keyingi basqısh – motivacion zondaj. Oniń maqset i – sáwbetlestiń motivleri hám qızıǵıwların ańlaw. Sóńın ala dıqqattı bekkemlew basqıshı baslanadı, keyin bolsa pikirlerde qarama-qarsılıqlar bolsa, tiykarlaw hám isendiriw basqıshı keledi. Solay etip, nátiyjelerdi qayd etiw basqıshı baslanadı. Eger temalar kórip shıǵılǵan bolsa yamasa sherik tınısh bolmaǵan belgilerdi payda qılǵan táǵdirde qarımqatnas juwmaqlaw zárúr. Qarım-qatnastı hámme waqıt dawam ettiriw tilegi menen juwmaqlaw kerek. Eń sońǵı waqıtta, juwmaqlanǵan sózler, qaraslar, qol qısıwlar júdááhmiyetli, bazı da olar kóp waqıt dawam etken sáwbet nátiyjesin pútkilley ózgerttirip jiberiwi múmkin.
Qarım-qatnas dúziliwinde úsh túrli óz ara baylanıslı bolǵan tárepler:
kommonıkativ yamasa kommonıkaciyanı, interaktiv hám perseptiv teoriyaların ajıratıp kórsetedi.