O’zbekistan respublikasi

2. Xarakterdiń fiziologiyalıq negizleri. I.V. Pavlov táliymatına muwapıq, adamnıń úyrenshikli minez – qulqı bul adamnıń dógerek – átirapta ı sociallıq ortalıqta qayta – qayta tákirarlana beretu ın, qattı bekkemlenip qal an juwaplardıń sisteması bolıp esaplanadı. Terige elektr togı menen tásir etkenimizde qor anıw menen baylanıslı háreket orayları kúshli qoz alısı sebepli qor anıw dominantası payda boladı. Haywanlarda ı usı qubılıs penen shaxs xarakteriniń belgileriniń payda bolıwı menen uqsaslıq bar.

1. 
   Olar haywanlar menen adamlardıń stereotip ózgesheligine iye ekenliginde;
   
2. 
   Sharayatqa baylanıslı adamlarda hám haywanlarda bir qoz awshı a juwap, hár qıylı stereotip ózgeshelikleri reakciyasınıń sisteması payda boladı;
   
3. 
   Funkcional ja daylar hár birinde turaqlı hám dawamlı ózgeshelik payda etedi.^
   

Funkcional ja daylar payda bolıwınıń sırtqı tásirlerine tiykarınan, xarakter belgilerin rawajlandırıwdıń fiziologiyalıq sharayatlarınıń biri kóshiw mexanizmi tiykarında dinamikalıq stereotiplerdiń payda bolıwı esaplanadı. Xarakter belgileriniń dinamikalıq stereotiplerine baylanıslı nerv sistemasınıń shártli reflektor funkciyasınıń ja dayı shaxstıń sharayatına qara anda túrli múnásibetke baylanıslı boladı. Mısalı, tájiriybege qara anda tekseriwshiniń múnásibeti ózgertilse, onda nerv sitemasınıń qoz alıwshańlı ı, hárekecheńligi, toqtawı kúsheyedi, demek nerv sistemasınıń funkcional ja dayı ózgeredi. Solay etip, xarakter belgileriniń tiykar ı kóshiw mexanizmi insanlarda haywanlardan keskin parıqlanadı, sebebi onda ekinshi signal sisteması úlken áhmiyetke iye. Ekinshi signal sisteması I.Pavlovtıń atap kórsetkenindey, adamnıń minez – qulqın joqarı dárejede tártipke salıp turatu ın, sózlik
qozdırıwshılardıń tásiri astında qáliplesetu ının atap ótiw orınlı.
3. Xarakter dúzilisi hám ózgeshelikleri. Shaxstıń xarakteri, dúzilisi, túrli ózgesheliklerden, tosattan bol an háreketler jıyındısınan ibarat emes, bálkim óz – ara bir – biri menen baylanıslı bol an bir pútin sistemadan ibarat. Xarakter belgilerinen xabardar bolıw, tanıs emes adamlardı analiz etiw imkaniyatın beredi. Mısalı, shaxstıń hámelparazlı ı belgili bolsa, onıń kewli qaralı ın júzinen biliw múmkin yamasa insannıń kemis tárepleri, juwas, kewilshek ekenligi de bilinip turadı.^ Adam xızmetiniń qanday tipik processleri ústem turıwına qarap xarakter ózgeshelikleri:

1. 
   Intellektual ózgeshelikler
   

2. 
   Ǵoziev E. Umumiy psixologiya. – T.: «O`zbekiston faylasuflari milliy jamiyati». 2010, 302 - b.
   

3. 
   ǴozievE. Umumiypsixologiya. – T.: «O`zbekistonfaylasuflarimilliyjamiyati», 2010, 303 - b.
   

2. 
   Emocional ózgeshelikler
   
3. 
   Erklik ózgeshelikler bolıp bólinedi. Bular a:
   

• 
  Intellektual ózgesheliklerge: kúshli xarakterdegi adamlar, maqsettiń anıqlı ı birinshi orında turadı, qanday da nárseni ja day a qarap is kóriw, aldın boljaw, sergeklik,
  

batırlıq, ustamlılıq, principiallı ında payda boladı.

• 
  Emocional ózgesheliklerge: tetiklik, mehribanlıq, sezgirlik sıyaqlı qásiyetlerdi óz ishine aladı.
  
• 
  Erklik ózgesheliklerge: adam aktivligi, mártlik, erkinlik, shólkemlestiriwshilik, qatańlılıq sıyaqlı pazıyletler kiredi.
  

Ádette, psixologiyalıq ózgesheliklerdiń óz – ara baylanıslı simptom – kompleksler delinedi. «Simptom» grekshe cumptoma – «belgi», «say túsiw», «kompleks» «latınsha» – «baylanıs, top, birikpe» degen mánilerdi ańlatadı. Mısalı, maqtanshaqlıq, menmenlik, urısqaqlıq, kek saqlawshılıq hám t.b. Jáne de basqa taypada ı shaxslar óziniń kewilshekligi, kemtarlı ı, til al ıshlı ı menen ajıralıp turadı.
Shaxs múnásibetlerin sáwlelendiriwshi xarakter belgilerin tórt túrli qatnastı anıqlaw arqalı bilse boladı.

1. 
   adamnıń ózine bol an qatnasında;
   
2. 
   jámáátke bol an qatnasında;
   
3. 
   miynetke bol an qatnasında;
   
4. 
   dógerek – átirapqa, waqıya hám qubılıslar a bol an qatnasında.
   

• 
  Shaxstıń ózine múnásibetin sáwlelendiriwshi tárepleri izzet-húrmetinde, hámelparazlıq, tákabbırlıq, kemtarlılıq, tilekleslik, menmenlik, kishipeyillik, ashıq kewillilik, sıpayılıq hám t.b.
  
• 
  Jámáátke yamasa bazı bir insanlar a múnásibetinde kóriwge boladı-jaqsılıq,
  

mehribanlıq, talapshańlıq, múláyımlıq, ádeplilik, óz sózinen qaytpaytu ın hám t.b.

• 
  Miynetke bol an qatnasında ı ózgesheliklerine; miynet súygishlik, hújdanlılıq, juwapkershilik, juwapkersizlik, iniciativalı, epshillik, jalqawlıq, erinsheklik, tártiplilik.
  
• 
  Dógerek – átirapqa qarap múnásibet bildiriwshi ózgeshelikilerine biyparwalıq, tazalıq,
  

iplaslıq, jankúyerlik, rehimlilik, tejemlilik, ısırapshılıq hám t.b. ^
Xarakter menen temperament ayırmashılıqları tómendegishe:

• 
  Temperament adam a tuwma beriledi, al xarakter ómir dawamında qáliplesedi.
  
• 
  Temperament adam organizmniń biologiyalıq ózgesheligi bolsa, al xarakter sociallıq pazıylet boladı, ol jasap atır an ortalıqta rawajlanadı hám bekkemlenip baradı.
  

4. 
   Bul da sonda – 303 - b.
   
   • 
     Temperament adam psixikasınıń organikalıq ózgesheliginde anıqlanadı, al xarakter adam minez – qulqınıń reallıq qádiriyatlarında ádep – ikramlı ınıń mazmunında kórinedi.
     
   • 
     Temperament xaqqında jaqsı yamasa jaman dep aytıw a bolmaydı, al xarakter haqqında tolıq aytıw múmkin.
     
   • 
     Temperament – bul ózgeshelik bolsa, al xarakter belgi.
     

Adam xarakteri bir neshe belgilerden turadı. Bular birlemshi hám ekilemshi belgiler bolıp bólinedi:
Birlemshi xarakter belgilerine individual rawajlanıw waqtında birinshi bolıp payda bol an, sonıń tiykarında basqa xarakter belgileri rawajlanadı. Birlemshi xarakter belgileri adam ómirinde az ózgeredi turaqlı bolıp sanaladı.
Ekilemshi belgiler keyin ala qanday da bilimlerge iye bol annan keyin kórine baslaydı. Ol ómir dawamında ózgerip turadı. Sonıń menen birge;

• 
  Isker xarakter belgisi: jumıs babında qanday da bir iste miynetkesh, juwapkershilikli, puxta.
  
• 
  Kommunikativlik belgisi: bul adamlar menen qatnasta bolıwına baylanıslı: til al ısh, haq kewil, itibarlı.
  
• 
  Motivaciyalıq belgisi: bul xarakter belgili aktivlik, ba darlanıwshılıq minez – qulqına baylanıslı boladı.
  
• 
  Instrumental belgisi: bul xarakter belgisi anaw yamasa mınaw turmıs
  

situasiyalarda zárúrlik, mútájlik yamasa qızı ıwshılıqları.

• 
  Normal xarakter belgisi: psixologiyalıq jaqtan salamat adamlar.
  
• 
  Anomal belgisi: hár qıylı keselliklerden kelip shıqqan xarakter belgileri.