O’zbekistan respublikasi

Immanuil Kant, aytqan edi, fiziologiyaliq ko`z-qarastan, temperament haqqinda so`z ketkende fizikaliq konstitutsiyani (kúshli yamasa ázzi) hám komplektsiyani (suyiq, o`mirlik kúsh járdeminde denede nizamli háreketleniwshi, buǵan sonday-aq bul shirelerdi qayta islewde issi yamasa suwiqti kiritedi) názerde tutadi.
Biraq psixologiyaliq ko`z-qarastan, janniń temperamenti sipatinda (sezim hám qálewler uqipliliǵi), bul qan qásiyetine tiyisli ko`rinisler sezim hám tilek oyinlari analogiyasi boyinsha denelik háreketleniwshi sebepler menen (bunda qan eńáhmiyetlisi) belgilengen.
Temperamentler haqqinda ilimniń basli bo`liniwi-sezim temperamenti hám háreket temperamenti bolip ekige bo`linedi, Ulıwma to`rt temperamentti beredi.
Sezim temperamentlerine Kant to`mendegilerdi kiritken A) sangvinik hám V) oniń qarama-qarsisi-melanxolik. Birinshisi o`zgeshelikke iye, sezimge tez hám kúshli tásir etedi, biraq sezim tereńge kirmeydi (uzaq bolmaydi), ekinshi temperamentte bolsa sezimler kem ko`ringen, biraq tamirin tereń jiberedi. Bunda qayǵi yamasa kewil xoshliqqa beyimlilikti emes, al sezimler temperamenti ayirmashiliǵin ańlaw kerek.
Zamanago`y psixologiyaliq ilimde ko`pshilik konstitutsion kontseptsiyalar onda adamniń psixikaliq qásiyetleriniń qáliplesiwinde qorshaǵan ortaliq hám sotsialliq jaǵdaylardiń roline jeterlishe baha berilmegenligi o`tkir sinǵa alinadi.
Pavlovtińizertlewleriniń arqasinda watandarliq psixologiyada temperament haqqinda belgili dárejede adamniń tuwma minezlemesi sebepshi bolǵan jeke shaxstiń qásiyeti sipatindaǵi túsinik payda boldi. Misali B.G.Anańev Xomo sapiens túri wákili sipatinda adamniń tiykarǵi qásiyetleri tek ǵana zeyinde emes, al temperamenttede ko`rinedi dep esaplaǵan.
Watandarliq psixologiyada temperament teoriyasiniń rawajlaniwina B.M.Teplovúlken úles qosti. Oniń temperament qásiyetlerin úyreniwge arnalǵan jumislari, tek ǵana temperament mashqalasina zamanago`y ko`z-qarasti belgilep qoymastan, temperamentti jáne de eksperimental izertlew islep shiǵiwi ushin tiykar boldi. Teplov temperament qásiyetlerine psixikaliq is-hárekettiń dinamikasin xarakterlewshi turaqli psixikaliq qásiyetlerdi kiritken. Temperamenttiń individual o`zgesheliklerin ol temperamenttiń anaw yamasa minaw hár qiyli rawajlaniw dárejesi menen túsindirgen.
Temperamenttiń fiziologiyaliq tiykarlari.I.P.Pavlov iytlerde shártli reflekslerdiń islep shiǵiliwi o`zgesheliklerin úyrene otirip, olardiń minez-qulqindaǵi hám shártlireflektorli is-hárekettiń keshyiwindegi individual ayirmashiliqqa diqqat awdarǵan. Bul ayirmashiliqlar birinshi gezekte shártli reflekslerdiń payda boliw aniqliǵi, sonday-aq, olardiń o`shiwi o`zgesheligi siyaqli minez-quliq aspektlerinde ko`ringen. Bul jaǵday atap o`tilgen ayirmashiliqlar tek ǵana eksperimental jaǵdaydiń hár qiyliliǵi menen túsindirilmeytuǵini hám buniń tiykarinda nerv protsessleriniń birneshe fundamental qásiyetleri jatirǵanliǵinda degen gipotezani alǵa súriwge múmkinshilik berdi. Pavlovtiń pikirinshe, bul qásiyetlerge qoziw, toqtaw, olardiń sabirliliǵi hám shaqqanliǵi kúshi kiredi.
Nerv protsessleri kúshi- bul nerv kletkalariniń kúshli qoziw hám uzaq waqitliq toqtawdi bastan keshiriw uqipliliǵi, yaǵniy nerv kletkalariniń shidamliliǵi hám miynetke jaramliliǵi. Nerv protsessiniń kúshi kúshli qozdiriwshilarǵa-kúshli qozdiriwshilar kúshli nerv sistemasinda, kúshli qoziw protsessin payda etedi, ázzi nerv sistemasindaqoziwdińázzi protsessin hám toqtawdi payda etetuǵin tiyisli reaktsiyada ko`rinedi.
Saldamliliq bul nerv protsessleriniń proportsional o`z-ara qatnasin názerde tutadi. Qoziw protsessiniń toqtawdan basimliliǵi shártli reflekslerdiń payda boliw tezligi hám olardiń o`shiwinińásteliginde ko`rinedi. Toqtaw protsessiniń qoziwdan basimliǵi shártli reflekslerdińáste payda boliwi hám olardiń o`shiwiniń tezligi menen belgilenedi.
Nerv protsessleriniń shaqqanliǵi-bul nerv sistemasiniń sirtqi ortaliq jaǵdaylari talabi menen tez juwap retinde qoziw protsessin toqtaw protsessi menen hám kerisinshe almastiriw (o`zgertiw) uqipliliǵi.
Pavlov tárepinen belgilengen nerv protsessleri qásiyetleri nerv sistemasiniń tipi, yamasa joqari nerv is-háreketi tipin belgilewshi belgili bir kombinatsiyalardi payda etiwi múmkin. Bul tip individ ushin xarakterli bolǵan nerv sistemasiniń tiykarǵi jiyindilarinankúsh, saldamliliq hám jedellikten, qoziw hám toqtawdiń o`z-ara qatnasinan quraladi.
Pavlovtiń pikirshe, nerv sistemasiniń Gippokrat tárepinen atap o`tilgen temperament tiplerine jaqin bolǵan to`rt tiykarǵi tipi bar. Nerv protsessleriniń kúshiniń ko`riniwiniń ayirmashiliqlarina qarap kúshli hám ázzi, olar o`z gezeginde saldamli hám shalaǵay bolip bo`liniwi múmkin. Bunda shalaǵay tipte qoziw toqtawdan ústem boladi. Sonday-aq, eń sońǵisi kúshli saldamli tipler shaqqan hám qos jaqpas bolip bo`linedi
Pavlov tárepinen belgilengen nerv sistemasi tipleri tek ǵana sani emes, al tiykarǵi sipatlamasi boyinsha da temperamenttiń klassikaliq to`rt tipine say
1.Sangvinik-kúshli, saldamli, shaqqan tip

2. 
   Flegmatik-kúshli, saldamli, az háreketlenetuǵin (qos jaqpas) tip
   
3. 
   Xolerik-kúshli, biraq shalaǵay, qoziwǵa salistirǵanda toqtaw protsessleri ázzi
   
4. 
   Melanxolik-qoziw hám qoziwdińázzi protsessleri (ázzi tip).
   

Solay etip, nerv sistemasi tipi degende Pavlov nerv sistemasiniń qorshaǵan ortaliq hám tárbiya tásirinde az o`zgergen hám tuwma qásiyetlerin túsingen. Nerv sistemasiniń bul qásiyetleri nerv sistemasinińUlıwma tipiniń psixikaliq ko`rinisi esaplanǵan temperamenttiń fiziologiyaliq tiykarin quraydi.
Temperament tipleri hám olardiń psixologiyaliq sipatlamasi. Temperament tipleriniń konkret ko`rinisleri hár qiyli. Insan temperamenti o`zgeshelikleri tek ǵana minez-quliqta ko`rinip qalmastan, biliw is-háreketi dinamikasi hám sezim tarawi o`zgesheligin belgileydi, insanniń háreket hám qálewlerinde, sonday-aq, intellektual isháreketi, so`ylew o`zgesheligi h.t.b sáwlelenedi.
Házirgi waqitta biz barliq temperamentler tiplerine toliq psixologiyaliq sipatlama beriw múmkinshiligine iyemiz. Dástúriy to`rt tipke psixologiyaliq sipatlama dúziw ushin ádette temperamenttiń tiykarǵi qásiyetleri paydalaniladi. Bul qásiyetlerdiń ko`pshiligi B.M.Teplov hám oniń shákirtleriniń miynetlerinde aship berilgen, soń watandarliq ilimpazlar izertlewlerinde keyingi rawajlaniwin tapqan. Bul izertlewler barisinda Teplov tárepinen usinilǵan atamalardiń ayirimlari o`zgergen, sonday-aq jańa qásiyetler ashilǵan. Misali, Teplov tárepinen «emotsional qoziw» dep atalǵan temperament qásiyeti, psixologiyaliq ádebiyatta jiyi senzitivlik (sezimlilik), al sirtqi tásir payda etken erksiz háreketlerdiń reaktivligi-reaktivnosit` dep ataladi. Temperamenttiń basqa da qásiyetleriniń atamalari o`zgergen. Soniń menen birge temperament qásiyetlerine ekstraversiya-introversiyani kirite baslaǵan. Bul túsinikler adamniń is-háreketi hám reaktsiyasi neden-(sol waqitta (ekstraversiya) payda bolatuǵin sirtqi tásirlerden be yamasa keleshek hám o`tmish penen baylanisli (introversiya) oy, túsinik hám obrazlar menen baylanisli bolǵan ko`pshilik ǵárezli bolǵan) payda bolǵanliǵin aniqlaydi.
Xolerik- bul nerv sistemasi toqtaw ústinen qoziwdiń basimliliǵin aniqlanatuǵin adam, nátiyjede ol tez, jiyi oylanbay háreket etedi, o`zin toqtata almay, irke almay qaladi, háreketlerinde shalt, shaqqan shidamsizliq ko`rsetip, kúygeleklik, biybasliq, o`zin uslay almaw ko`rinedi. Oniń nerv sistemasiniń saldamli bolmawi oniń jedelligi hám
jigerliliginiń o`zgeriwinde tsikllikti belgileydi, qanday-da is penen qiziǵip ketip, ol jantáni menen berilip isleydi, biraq oǵan kúshi uzaqqa jetpeydi, kúshi tawsilǵan waqitta ol hámme nársege qoli suwip qaladi. Kúygeleklik jaǵday, jaman keypiyat, kúshtiń páseyiwi hám uyańliq payda boladi.
Sangvinik- kúshli, saldamli, shaqqan nerv sistemasina iye, shaqqan reaktsiya iyesi, oniń háreketleri oylanǵan, quwnaq, usiniń nátiyjesinde ol turmis qiyinshiliqlarina kúshli qarsiliq ko`rsete aladi. Oniń nerv sistemasiniń shaqqanliǵi sezimlerdiń, qiziǵiwshiliqlardiń, ko`z-qaraslardiń o`zgeriwsheńligine, jańa jaǵdaylarǵa ańsat beyimlesiwge sebepshi boladi. Bul jaqsi sáwbetles adam, jańa adamlar menen tez til tabisip ketedi, sonliqtan da oniń tanislari ko`p, biraq ol qarim-qatnas hám súyiwshilikte turaqliliq penen ayriqshalanbaydi. Ol bárha qoziwda, qiziǵarli jumislar ko`p bolǵan jaǵdayda ǵana o`nimdarli xizmetker, keri jaǵdayda ol zerigerli, uyań bolip basqa nársege alań bolip ketedi. Stressliq jaǵdaylarda «arislan reaktsiyasi» payda boladi, yaǵniy o`zin oylap, jedel qorǵaydi, sharayattiń normallasiwi ushin gúresedi.
Flegmatik- kúshli, saldamli, biraq qos jaqpas nerv sistemasina iye, aqibetinde júdááste tásirlenedi, onsha ko`p so`ylemeydi, emotsiyalar áste-aqirin payda boladi
(quwantiw hám kúldiriw qiyin), joqari miynet súygishlikke iye, kúshli hám uzaq dawam etiwshi shimirkendiriwshilerge jaqsi qarsiliq ete aladi, biraq kútilmegen, jańa jaǵdaylarda tez reaktsiya qaytariw uqibina iye emes. Barliq úyrengenlerin bekkem yadta saqlap qaladi, arttirilǵan stereotip hám uqiplarinan waz keshiw qolinan kelmeydi, jumisin, doslarin, turmis tárizin hám ádetlerin o`zgertkendi jaqtirmaydi, jańa jaǵdaylarǵa qiyin hám áste ko`nligedi. Keypiyati turaqli hám bir tegis. Awir kewilsizlikler bolǵan jaǵdayda flegmatikler sirtqi ko`rinisinen tinish bolip qaladi.
Melanxolik- nerv sistemasi ázzi, hátteki kúshli bolmaǵan qozdiriwshilarǵa da joqari tásirsheńlikke iye, al kúshli turshiktiriwshi «úzilis» «bo`get» «qoyan stressi» payda etiwi múmkin, sonliqtan da stressliq jaǵdaylarda (imtixan, jaris, qáwip h.t.b) melanxioliktiń ishárekiniń nátiyjeleri kúndelikli turmistaǵidan pás boliwi múmkin.
Joqari sezimtalliq tez sharshaw hám iskerliktiń páseywine alip keledi (ko`birek dem alis talap etiledi). Áytewir sebepler de ko`z jas, kewil qaliwdi payda etedi. Keypiyati júdá o`zgeriwsheń, biraq ádette melanxolik o`z sezimlerin ko`rsetpey, jasiriwǵa urinadi, o`z táshwishlerin hesh kimge aytpaydi, ko`pshilik jaǵdayda qapa, túskin, o`zine isenimsiz, qáweterli, onda nevrotikaliq buzilislar júz beriwi múmkin. Biraq nerv sistemasiniń joqari sezimtalliǵina iye bola otirip, melanxolikler jiyi jaqsi rawajlanǵan ko`rkem hám intellektualliq uqiplarǵa iye boladi.
Anaw yamasa minaw eresek adam temperamenttiń qaysi tipine iye ekenligin aytiw qiyin. Nerv sistemasiniń tipi násilden o`tetuǵin bolsa da, absolyut o`zgermeytuǵin bolip qalmaydi. Waqittiń o`tiwi menen, sonday-aq sistemali shiniǵiwlar, tárbiya, turmisliq jaǵdaylar tásirinde nerv protsessleri ázzilewi yamasa kúsheyiwi, olardiń o`tiwi tezlesiwi yamasa páseyiwi múmkin. Misali, balalardiń arasinda xolerik hám sangvinkiler ko`p (olar shoq, kewilli, tez hám jeńil tásirlenedi, jilaǵannan soń bir minuttan keyin basqa nársege alań bolip, shaqalaq atip kúledi, yaǵniy nerv protsessleriniń háreketsheńligi joqari). Jasi úlken adamlar arasinda kerisinshe flegmatik hám melanxolikler basim.
Temperament- bul adamniń joqari nerv sistemasiniń sirtqi ko`rinisi, sonliqtan da tárbiya, o`zin-o`zi tárbiyalaw nátiyjesinde bul sirtqi ko`rinis burmalaniwi, o`zgeriwi, haqiyqiy temperamenttiń «maskirovka»si júz beriwi múmkin. Sonliqtan da temperamenttiń «taza» tipleri siyrek ushirasadi, anaw yamasa minaw tendentsiyaniń basim boliwi insan minez-qulqinda barliq waqitta da ko`rinedi.