O’zbekiston musulmonlari idorasi jo`ybori kalon ayol-qizlar o’rta maxsus islom ta’lim muassasasi

2.3. Urf bilan sobit bo‘lgan sharʼiy hukmlar 
Fosid urfga amal qilinmaydi. Chunki, u sharʼiy dalillarga va shariatning 
ahkomlariga tamoman zid narsa. Shuning uchun, urf qanday urf bo‘lishidan qatʼiy 
nazar dasturga, umumiy nizomga muxolif bo‘lsa, uni qonun deb eʼtibor qilinmaydi. 
Shuningdek, shariat nuqtai-nazaridan, riboga oid muomalalar, g‘arar – aldamchilik 
yoki noaniqlik asosidagi muomalalar hech vaqt mumkin deb aytilmaydi. Chunki, 
bu narsalar shariatda kelgan nasslarga xilofdir. Ammo, urf sahih – to‘g‘ri bo‘lsa, 
bu qonunchilikda ham, qozichilikda ham, ijtihodda ham eʼtiborga olinadi. Chunki, 
sahih urf shariat ahkomlariga xilof emas va u shariat asllarining birortasi bilan 
to‘qnashmaydi. Shuning uchun ham, ulamolar, odat muhkam shariatdir va urf bilan 
sobit bo‘lgan narsa xuddi shariatdagi dalil, nasslar bilan sobit bo‘lgan narsadekdir, 
deyishgan. 
Sahih urfni eʼtiborga olish dalili shuki, bu urf insonlarning hojatlariga 
munosib keladi, ulardan tanglikni ko‘taradi, mashaqqatni qaytaradi. Agar sahih 
urfni eʼtiborga olinmaydigan bo‘lsa, insonlar tanglik va torlikka tushib qoladilar. 
Haqiqatda, shariat arablarning baʼzi urflarini eʼtirof qilgan. Agar ular shariat 
asoslariga teskari bo‘lmaydigan, umumiy qoidalaridan chiqmaydigan bo‘lsa. Misol 
uchun, birov birovni xato tariyqasida o‘ldirib qo‘ysa, uning xuni qotilning ota 
tarafdan bo‘lgan qarindoshlarining zimmasiga tushadi. Arablar avvaldan shuni 
qilib kelgan. Islomdan oldin ham qilishgan. Islom ham shu urflarini tasdiqlab, iqror 
qilgan. Uylanishda er-xotin o‘rtasida kufuv-tenglik bo‘lishini yo‘lga qo‘yish 
maʼnosi ham shunga o‘xshash. Bu ham urf asosida bo‘lgan narsalardan. Valiy 
bo‘lish, hamda meros olish masalasida asaba – ota taraf qarindoshlik eʼtiborga 
olingan.
138
Yaʼni, nasl jihatidan ota tarafdan bo‘lgan qarindoshlarning valiy bo‘lish 
va meros olish haqqlari bo‘lgan. Ammo, fosid va zararli urflarni shariat qabul 
qilmagan. Ribo, qimor, qizlarni tiriklayin ko‘mib yuborish va ayollarni merosdan 
138
Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Usulul fiqh. –Toshkent: Sharq nashriyoti, 2010. B. 202.\ 

---

44 
mahrum qilish kabi zararli urflarni shariatimiz qabul qilmagan, bularni botilga 
chiqargan. 
Urf o‘zi mustaqil dalil hisoblanmaydi. Ko‘pincha u maslahatul mursalaga amal 
qilish orqali yuzaga chiqadi. Urfni nasslar, oyat-hadislarni tafsir qilishda ishlatish 
mumkin, rioyasi eʼtiborga olinishi mumkin. Urf bilan ommni xos qilish mumkin, 
mutlaqni muqayyad qilish mumkin. Gohida urfni qoldirib, qiyosni tark qilishga 
ham to‘g‘ri kelib qoladi. Ijtihod paytida yangi paydo bo‘lgan masalalarni hal qilish 
uchun urfga suyanish ham mumkin. 
Shuning uchun ham, faqihlar: shariatda mutlaq – qaydsiz kelgan barcha narsalar, 
agar uni zabt qilib turuvchi narsasi bo‘lmasa, lug‘atda ham bir tayin qiluvchi 
narsasi bo‘lmasa, urfga qaytiladi, deganlar. Misol uchun, o‘g‘rilikni qayd qilish 
uchun harzni – qo‘riqlashni shart qilingan. Harz – molni egasi berkitib-to‘sib, 
o‘g‘irlanishini qiyinlashtirib qo‘yishidir. Birov do‘konning eshigini yopgan edi-yu, 
eshikning teshigidan bir narsa dumalab tashqariga chiqib qolibdi. Shuni olgan 
odam o‘g‘ri hisoblanmaydi va uning qo‘li kesilmaydi. Chunki, bu yerda harz yo‘q. 
Agar uning eshigini yopib, qulflab, “yopiq“ degan yozuvni osib qo‘yganda, qo‘l 
tiqsa olib bo‘lmaydigan holatda oynani sindirib olsa, o‘g‘ri hisoblanadi va qo‘li 
kesiladi.
139
Urfda harzsiz turgan molni olgan odam “o‘g‘ri” deyilmaydi. Yaʼni, egasi 
tomonidan yaxshilab berkitib qo‘yilmagan mol-mulkni o‘g‘irlagan odam qo‘li 
kesiladigan darajadagi o‘g‘ri deb ayblanmaydi. 
Shuningdek, ikki kishi oldi-sotdi qilib, tarqalib ketishdi. Ajrashish bilan savdo 
bitdi. Keyin aynib qolsa, narigi taraf “Yo‘q, og‘ayni, savdo oxiriga yetgan. 
Aynishga haqqing yo‘q”, desa, u haqq bo‘ladi. Agar bu yerda xiyorni shart 
qilmagan bo‘lsa, albatta. 
Hayzda ham, urfga binoan, har bir xotinning o‘zining holati, odati bor. 
139
O‘sha asar. B. 202. 

---

45 
Qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish. Qurib yotgan, hech kim qaramaydigan yerni 
birov borib suv chiqarib, daraxt ekib, o‘rab olsa, o‘ziniki bo‘ladi. Bu ham urf bilan 
sobit bo‘lgan. Birov boshqaning molini g‘asb qilgan edi. Mol egasi g‘asb qilgan 
odamni topib, molini kuch bilan olsa ham, urfda o‘z molini qaytarib olgan bo‘ladi. 
Faqihlar urfning taqozosiga bir necha masalalarda amal qilganlar. Shulardan biri, 
istisnoʼning muboh deb eʼlon qilinishidir. Chunki, odamlar bu narsaga o‘rganib 
qolgan, ular shu amalga muhtoj. Shu asarlarining birortasi bilan to‘qnashmaydi. 
Shuning uchun ham, ulamolar, odat muhkam shariatdir va urf bilan sobit bo‘lgan 
narsa xuddi shariatdagi dalil, nasslar bilan sobit bo‘lgan narsadekdir, deyishgan. 
Sahih urfni eʼtiborga olish dalili shuki, bu urf insonlarning hojatlariga 
munosib keladi, ulardan tanglikni ko‘taradi, mashaqqatni qaytaradi. Agar sahih 
urfni eʼtiborga olinmaydigan bo‘lsa, insonlar tanglik va torlikka tushib qoladilar. 
Haqiqatda, shariat arablarning baʼzi urflarini eʼtirof qilgan. Agar ular shariat 
asoslariga teskari bo‘lmaydigan, umumiy qoidalaridan chiqmaydigan bo‘lsa. Misol 
uchun, birov birovni xato tariyqasida o‘ldirib qo‘ysa, uning xuni qotilning ota 
tarafdan bo‘lgan qarindoshlarining zimmasiga tushadi. Arablar avvaldan shuni 
qilib kelgan. Islomdan oldin ham qilishgan. Islom ham shu urflarini tasdiqlab, iqror 
qilgan. Uylanishda er-xotin o‘rtasida kufuv-tenglik bo‘lishini yo‘lga qo‘yish 
maʼnosi ham shunga o‘xshash. Bu ham urf asosida bo‘lgan narsalardan. Valiy 
bo‘lish, hamda meros olish masalasida asaba – ota taraf qarindoshlik eʼtiborga 
olingan.
140
Yaʼni, nasl jihatidan ota tarafdan bo‘lgan qarindoshlarning valiy bo‘lish 
va meros olish haqqlari bo‘lgan. Ammo, fosid va zararli urflarni shariat qabul 
qilmagan. Ribo, qimor, qizlarni tiriklayin ko‘mib yuborish va ayollarni merosdan 
mahrum qilish kabi zararli urflarni shariatimiz qabul qilmagan, bularni botilga 
chiqargan. 
Urf o‘zi mustaqil dalil hisoblanmaydi. Ko‘pincha u maslahatul mursalaga 
amal qilish orqali yuzaga chiqadi. Urfni nasslar, oyat-hadislarni tafsir qilishda 
ishlatish mumkin, rioyasi eʼtiborga olinishi mumkin. Urf bilan ommni xos qilish 
140
Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Usulul fiqh. –Toshkent: Sharq nashriyoti, 2010. B. 202. 

---

46 
mumkin, mutlaqni muqayyad qilish mumkin. Gohida urfni qoldirib, qiyosni tark 
qilishga ham to‘g‘ri kelib qoladi. Ijtihod paytida yangi paydo bo‘lgan masalalarni 
hal qilish uchun urfga suyanish ham mumkin. 
Shuning uchun ham, faqihlar: shariatda mutlaq – qaydsiz kelgan barcha 
narsalar, agar uni zabt qilib turuvchi narsasi bo‘lmasa, lug‘atda ham bir tayin 
qiluvchi narsasi bo‘lmasa, urfga qaytiladi, deganlar. Misol uchun, o‘g‘rilikni qayd 
qilish uchun harzni – qo‘riqlashni shart qilingan. Harz – molni egasi berkitib-
to‘sib, o‘g‘irlanishini qiyinlashtirib qo‘yishidir. Birov do‘konning eshigini yopgan 
edi-yu, eshikning teshigidan bir narsa dumalab tashqariga chiqib qolibdi. Shuni 
olgan odam o‘g‘ri hisoblanmaydi va uning qo‘li kesilmaydi. Chunki, bu yerda harz 
yo‘q. Agar uning eshigini yopib, qulflab, “yopiq“ degan yozuvni osib qo‘yganda, 
qo‘l tiqsa olib bo‘lmaydigan holatda oynani sindirib olsa, o‘g‘ri hisoblanadi va 
qo‘li kesiladi.
141
Urfda harzsiz turgan molni olgan odam “o‘g‘ri” deyilmaydi. Yaʼni, egasi 
tomonidan yaxshilab berkitib qo‘yilmagan mol-mulkni o‘g‘irlagan odam qo‘li 
kesiladigan darajadagi o‘g‘ri deb ayblanmaydi. 
Shuningdek, ikki kishi oldi-sotdi qilib, tarqalib ketishdi. Ajrashish bilan savdo 
bitdi. Keyin aynib qolsa, narigi taraf “Yo‘q, og‘ayni, savdo oxiriga yetgan. 
Aynishga haqqing yo‘q”, desa, u haqq bo‘ladi. Agar bu yerda xiyorni shart 
qilmagan bo‘lsa, albatta. 
Hayzda ham, urfga binoan, har bir xotinning o‘zining holati, odati bor. 
Qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish. Qurib yotgan, hech kim qaramaydigan yerni 
birov borib suv chiqarib, daraxt ekib, o‘rab olsa, o‘ziniki bo‘ladi. Bu ham urf bilan 
sobit bo‘lgan. Birov boshqaning molini g‘asb qilgan edi. Mol egasi g‘asb qilgan 
odamni topib, molini kuch bilan olsa ham, urfda o‘z molini qaytarib olgan bo‘ladi. 
141
O‘sha asar. B. 202. 

---

47 
Faqihlar urfning taqozosiga bir necha masalalarda amal qilganlar. Shulardan biri, 
istisnoʼning muboh deb eʼlon qilinishidir. Chunki, odamlar bu narsaga o‘rganib 
qolgan, ular shu amalga muhtoj. Shu narsa bo‘lmasa, qiynalib qolinadi. Aslini 
olganda, bu narsa yo‘q narsani sotishdan iborat. Yo‘q narsani sotish esa, shariatda 
mumkin emas. Lekin, bu yerda farq bor. Yo‘q narsa osmondagi qush emas, 
daryodagi baliq emas, balki qilinishi lozim bo‘lgan deraza romi yoki eshik. Usta 
ozroq pul olib turmasa, xom-ashyo topa ololmaydi. Pulning bir qismini oldindan 
olib, qolganini bitirib bergach oladi. Bu ish urf bo‘lib qolgan. Bu yerda xiyonat 
yo‘q, aldash yo‘q, umumiy qoidadagi kabi, butunlay yo‘q narsa ham emas. Xom-
ashyosi bor, endi shu narsalarni olib, yasab bersa, ortiqcha gapga hojat yo‘q.
142
Unashib qo‘yib yurgan paytda uy uchun tayyorlangan narsalarning hammasi 
kelinning sepiga aylanishi ham urf bilan sobit bo‘lgan. 
Birov bir uyni sotdi. Uyning tepasida boloxona bor. Boloxoni aytmasdan savdo 
qilishdi. Keyin uyning egasi kelib, “Boloxonasini aytmabmiz, bu meniki bo‘ladi, 
o‘zim kirib-chiqib turaman”, deyishga haqli emas. Urfda mana shu boloxona ham 
manzilga qo‘shilib ketgan. 
Shuningdek, meva, sabzavot va ko‘katlarni, shakli ko‘rinib qolgan bo‘lsa, sotsa 
bo‘lar ekan. Qovun, anjir, uzum, baqlajon, oshqovoq kabilar ham shunga o‘xshash. 
Urfda zarurat yuzasidan bu amalga ruxsat berilgani uchun. Aslida esa, yo‘q narsani 
sotishdan iborat bo‘lgani uchun, bu ishga ruxsat yo‘q. 
Shariat bo‘yicha, savdo qilayotganda ustiga shart qo‘yib bo‘lmaydi. Xaridor 
“Sendan sotib olgan narsam bir yil ichida buzilib qolsa, tuzatib berasan”, deb shart 
qo‘ya olmaydi. Lekin hozirgi paytda baʼzi bir uyda ishlatiladigan asbob-uskunalar: 
muzlatgich, soat, radio, kir yuvish mashinalari va boshqalarni sotayotganda bir 
yillik yoki uch yillik kafolati bilan sotiladi. Shu muddat ichida buzilib qolsa, 
sotuvchi tomon tuzatib beradi. Urf shuni qabul qilgan, o‘rganilgan, kafolat degan 
narsa bor. Bo‘lmasa, tez buziladigan narsalarni sotib, odamlarni aldash ko‘payib 
ketishi mumkin. Shu taraflarini eʼtiborga olib, bunga ruxsat berilgan. 
142
O‘sha asar. B. 203. 

---

48 
Vaqf qilishning lafzlari ham o‘zining zamonasida tarqalgan gap-so‘zlar 
bilan bo‘ladi. Hanafiylardan Muhammad ibn Hasan (rahmatullohi alayhi) ko‘char 
mulkni ko‘chmas mulkdan alohida vaqf qilsa bo‘ladi, deganlar. O‘zi, aslida, 
hanafiylar abadiylikka vaqf qiladi, deydilar. Bu yerda faqat ko‘chmas mulkni vaqf 
qilish kerak, degan gap chiqadi. Lekin odamlar o‘rganib qolgani uchun, 
Muhammad ibn Hasan, ko‘char mulkni ham vaqf qilsa bo‘ladi, deganlar. 
Urf o‘zi mustaqil dalil hisoblanmaydi. Ko‘pincha u maslahatul mursalaga amal 
qilish orqali yuzaga chiqadi. Urfni naslarni, tafsir qilishda urfga suyanish mumkin. 
Shuningdek, goho ijtihod paytida yangi paydo bo‘lgan masalalarni hal qilish uchun 
urfni eʼtiborga olish mumkin. Agar urf va qiyos barobar kelib qolsa, ulamolarning 
ittifoqiga ko‘ra, urfga amal qilinadi, agar u urfi umumiy bo‘lsa. Chunki bunday urf 
ko‘pincha zarurat yuzasidan paydo bo‘lgan bo‘ladi.
143
Hanafiy mazhabi ulamolarining taʼkidlashicha, har bir davlatning diniy 
rahbarlari, qozilari o‘z xalqining urf-odatlarini yaxshi bilishi, hukm chiqarishda 
mazkur urf-odatlarga muvofiq hukmlar joriy qilishi kerak. Aks holda, chiqarilgan 
hukm odamlar o‘rtasida manfaatdan yiroq bo‘lishi yoki ular o‘rtasida turli 
ixtiloflarni keltirib chiqarishi mumkin. 
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, urfga asosan bino qilingan hukmlar zamon va 
makon o‘zgarishi ila o‘zgarib turuvchi hukmlardir. Chunki asos o‘zgarsa uning 
qismlari ham o‘zgaradi. Shuning uchun faqihlar bunday o‘zgarishni zamon va 
makon o‘zgarishi, hujjat va dalil o‘zgarishi emas deydilar.
144
Masalan: Imom 
Molik ko‘p masalalarini Madina ahlining urf – odatlariga binoan hal qilganlar. Abu 
Hanifa bilan shogirdlari o‘rtasidagi baʼzi hukmlarda ixtilof chiqishi urfga asosan 
turlicha hal qilinganidadir. Imom Shofeʼiy Misrga kelganlaridan so‘ng Bog‘dodda 
aytgan baʼzi hukmlarini urf o‘zgarganligi sababli o‘zgartirganlar.
145
143
Vahbat az-Zuhayliy.Usulul-fiqh al-islamiy. –Damashq: Darul-fikr, 2008. II-juz. B. 129. 
144
Muhammad Amin Obidin. Majmuat Rasailu ibn Obidin. –Damashq: Usmoniya matbaasi, 1919. B. 125. 
145
Salohiddin Muhiddin. Usulul fiqh. –Toshkent: Adolat, 1997. B. 115. 

---

49 
Masalan: Ikki daʼvogar o‘z daʼvolarida hujjatlari yo‘qligi sababli kelisha 
olmasalar, urf qaysi birini quvvatlasa hukm shuning foydasiga bo‘ladi. 
Shuning uchun, bir mazhabning imomlari ham urf-odatning o‘zgarishini eʼtiborga 
olib bir masalada turli hukmlar chiqarganlarini ko‘ramiz. Shuningdek, keyingi 
ulamolar oldingilariga xilof qilganlarining shohidi bo‘lamiz. Bu kabi ixtiloflarni 
ulamolarimiz asr va zamon ixtilofi, hujjat va burhon ixtilofi emas, deydilar. 
Mazkur ixtiloflarga baʼzi misollar keltirib o‘tamiz: 
1. Imom Abu Hanifa (r.a) hadd va qasosdan boshqa masalalarda 
guvohlarning sirtqi adolatlariga qarash bilan kifoyalanar va ularni tekshirib 
o‘tirmasdan, guvohligini qabul qilishni maʼqul ko‘rar edi. Sharʼiy istiloh bilan 
aytganda, “tazkiya“ni shart qilmas edi. 
“Tazkiya”dan murod qozi yaxshi tanigan shaxs vositasida guvohning 
adolatini aniqlash va uning ahvolini o‘rganishdir. Keyingi ulamolardan baʼzilari 
tazkiyaning o‘rniga guvohga haq ila guvohlik berish haqida qasam ichirish haqida 
fatvo berganlar. Abu Haniyfa (rahmatullohi alayhi)ning davrlarida odamlarda ahli 
solihlik ustun bo‘lgani uchun, guvohlarning gapini tazkiyasiz qabul qilishga ruxsat 
bergan edilar. Ammo, imom Abu Yusuf va Muhammad (rahmatullohi 
alayhimo)ning davriga kelganda odamlarning holatlari o‘zgarib, ularning ichida 
yolg‘onchilik tarqalib, ko‘pgina huquqlar zoye bo‘la boshlagani uchun, Abu 
Hanifa aytganidek, guvohning zohiriy adolatini eʼtiborga olib, tazkiyasiz 
guvohligini qabul qilish zarar keltiradigan bo‘lib qoldi. Shuning uchun ham, 
ikkovlari mazkur zararni dafʼ qilish uchun barcha huquqlarda guvohlarning 
tazkiyasini shart qilib qo‘ydilar.
146
2. Abu Hanifa (rahmatullohi alayh) sultondan boshqadan majburlash 
yuzaga chiqmaydi, der edilar. Yaʼni, bir nosharʼiy ishga sulton majburlasa, 
majburlangan shaxs uzrli hisoblanadi. Boshqa odamning majburlashi uzrga 
o‘tmaydi, der edilar. Abu Yusuf va Muhammad (rahmatullohi alayhimo)lar: 
146
Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Usulul fiqh. –Toshkent: Sharq nashriyoti, 2010. B. 205. 

---

50 
sultondan boshqadan ham majburlash sodir bo‘ladi, deyishdi. Abu Hanifa 
(rahmatullohi alayhi)dan bu gapning chiqishi u kishining davrida sultondan 
boshqada kuch-qudrat bo‘lmagani sababli edi. Abu Yusuf va Muhammad 
(rahmatullohi alayhimo)ning davrlariga kelib holat o‘zgardi va sultondan 
boshqadan ham majburlash sodir bo‘ladigan bo‘ldi. Ular o‘z vaqtlaridagi holatni 
eʼtiborga olib, majburlash sultondan ham, undan boshqadan ham sodir bo‘ladi, 
deyishdi. 
3. Hanafiy mazhabi bo‘yicha, zo‘ravon birovdan zo‘rlik bilan tortib olgan 
narsasiga uning qiymatini orttiradigan narsani ziyoda qilsa, narsaning egasi ikki 
ishdan birini ixtiyor qilish haqqiga ega ekaniga qaror qilingan edi. Istasa, tortib 
olingan narsasini qaytarib olib, ziyodaning qiymatini berar yoki tortib olingan 
narsani zo‘ravonda qoldirib, o‘zi uni to‘latib olar edi. Shunda, egasining ham, 
zo‘ravonning ham haqqi saqlangan bo‘lardi. Agar zo‘ravon tortib olingan narsaga 
nisbatan uning qiymatini pasaytiradigan ish qilsa, egasi nuqsonni to‘latib olish 
haqqiga ega bo‘ladi. 
So‘ngra imom va ikki sohibi, agar bir shaxs kiyimni zo‘ravonlik bilan tortib olsa 
va uni qoraga bo‘yab qo‘ysa, degan masalada ixtilof qildilar. Abu Haniyfa 
(rahmatullohi alayhi): Bu uning qiymatiga nisbatan nuqsondir, dedilar. Abu Yusuf 
va Muhammad (rahmatullohi alayhimo)lar: Bu xuddi sariq yoki qizilga bo‘yagan 
kabi uning qiymatiga ziyodadir, deyishdi. 
Ushbu ixtilofning sababi urfga qaytadi. Abu Hanifa (rahmatullohi alayhi)ning 
davrlarida Baniy Umayya hukmdorlari qora kiyim kiyishmas va u narsa qoralanar 
edi. Ikki sohibning davriga kelganda esa, Abbosiy hukmdorlari qora kiyim kiyishar 
va bu rangni o‘zlariga shior qilib olishgan edi. Shuning uchun, bu rangdagi kiyim 
maqtalar edi. Bas, ikki taraf ham o‘z davridagi urfga munosib hukm chiqargan 
edi.
147
147
O‘sha asar. B. 205. 

---

51 
4. Hanafiy mazhabi ulamolarining ittifoq qilishlaricha, Qurʼon taʼlimi uchun haq 
olish joiz emas. Chunki, bu ish toat va ibodat bo‘lib, boshqa toat va ibodatlarga haq 
olib bo‘lmagani kabi bu ishga ham haq olib bo‘lmaydi. Ushbu hukm uni chiqargan 
ulamolarning zamoniga munosib edi. O‘sha paytlarda Qurʼon muallimlariga 
rasmiy ravishda maosh berilar edi. Ammo, vaqt o‘tishi bilan vaziyat o‘zgardi. 
Qurʼon muallimlariga rasmiy maosh berilmay qo‘ydi. Endi muallimlar Qurʼon 
taʼlimi bilan mashg‘ul bo‘lsalar, och qoladigan, maosh kasbiga urinib ketishsa, 
Qurʼon zoye bo‘ladigan bo‘ldi. Bu ikki holat ham Qurʼon taʼlimi uchun haq 
olishni man qiluvchi hukmdan kelib chiqqan zararga aylanib qoldi. Keyingi 
ulamolar bu holatni ko‘rganlaridan keyin mazkur hukmdan qaytdilar va Qurʼon 
taʼlimi, imomlik, azon va boshqa toatlar uchun haq olish joizligi haqida fatvo 
chiqardilar. Chunki, ularning zamonida, katta imomlar zamoniga xilof ravishda, urf 
o‘zgargan edi. 
5. Hanafiy mazhabi imomlarining ittifoqiga binoan, sotilayotgan hovlini 
ko‘rishda uning sirtini va baʼzi hujralarini ko‘rish kifoya qiladi. Xuddi shu ko‘rish, 
hanafiy mazhabi bo‘yicha, xaridorga berilgan ko‘rish ixtiyorini soqit qiladi. 
Ammo, keyingi ulamolar bu fikrdan qaytdilar va hovlining barcha hujralarini 
ko‘rish shart, dedilar. Chunki ularning zamonida hovli qurish urfi o‘zgarib ketgan 
edi. Avvalgi paytlarda hujralarni bir xilda qurish odati bor edi. Shuning uchun, 
ulardan baʼzisini ko‘rish hammasi haqida ilm hosil qilish uchun kifoya qilar edi. 
Keyingi ulamolar davrida hovli qurish urfi o‘zgardi. Bir hovlida turli hujralar 
qurish urf bo‘ldi. Shuning uchun, barcha hujralarni ko‘rish ehtiyoji tug‘ildi. Ko‘rib 
turibmizki, urf shariat, qozilik va fatvoning sermahsul manbalaridan biridir. 
Shariatda urfni eʼtiborga olishning o‘zi islom fiqhining barcha zamon va 
makonlarga salohiyatli ekani, sermahsulligi, hamisha naqironligining yorqin 
dalilidir. 

---

52 
XULOSA 
Hanafiy mazhabi fiqhining rivojlanishida urfning ahamiyati mavzusini 
o‘rganish va tahlil qilish natijasida quyidagi xulosalarga keldik: 
- hanafiy mazhabining boshqa mazhablarga nisbatan o‘ziga xos jihatlaridan biri, 
islom huquqining birlamchi manbalaridan tashqari, ikkinchi darajali manbalarini 
ham eʼtiborga olgan va uni hayotga tatbiq etganidir. Bu esa hanafiy mazhabining 
boshqa mazhablarga qaraganda turli xalqlar, millatlar o‘rtasida kengroq 
tarqalishiga sabab bo‘ldi. Bu borada islom huquqining ikkinchi darajali 
manbalaridan hisoblangan urfning o‘ziga xos o‘rni mavjuddir; 
- mujtahid Qurʼon va hadisni o‘z urfiga ko‘ra tushunganligi, fatvo berishda har bir 
xalqning, davlatning yoki maʼlum bir kasb egalarining urf odatlarini eʼtiborga olib 
hukm chiqarishi, urfning nechog‘lik muhimligini ko‘rsatadi. Yuqorida aytib 
o‘tdikki, hanafiy mazhabi ulamolari, “urf ila sobit bo‘lgan hukm, nass ila sobit 
bo‘lgan hukm kabidir”, deganlar. Bundan ko‘rinib turibdiki, hanafiy mazhabi 
ulamolari urfni eʼtiborga olishni nassga amal qilish bilan teng darajada 
ko‘rmoqdalar; 
- hanafiy mazhabi ulamolarining fikricha, har bir davlatning diniy rahbarlari, 
qozilari o‘z xalqining urf-odatlarini yaxshi bilishi, hukm chiqarishda mazkur urf-
odatlarga muvofiq hukmlar joriy qilishi kerak. Aks holda, chiqarilgan hukm 
odamlar o‘rtasida manfaatdan yiroq bo‘lishi yoki ular o‘rtasida turli ixtiloflar 
keltirib chiqarishi mumkin; 
- hanafiy usul ulamolari, urf-odatlarni, hayotdagi o‘zgarishlarni ham eʼtiborga 
olganlar va odamlar hayotidagi o‘zgarishlarni ham qonuniy manbalardan deb 
hisoblaganlar. Bu esa hanafiy mazhabining, xususan, Markaziy Osiyoda 
muvaffaqiyatli tarqalishiga sabab bo‘lgan omillar sirasiga kiradi, desak xato 
qilmagan bo‘lamiz. Chunki Hanafiy mazhabi qaysi diyorga kirib bormasin, u 
yerdagi mavjud diniy, ijtimoiy, siyosiy qadriyatlar va urf-odatlarni butkul yo‘q 
qilib tashlamay, ularga islom diniga xos bo‘lgan yangi talqin bergan. Bu esa, 

---

53 
Hanafiy mazhabining muayyan tarixiy davr va jug‘rofiy muhitga bog‘lanib 
qolmaganligini, doimo zamon va makon bilan hamnafas bo‘lib kelayotganini 
ko‘rsatadi. Hanafiy mazhabi ulamolarining urfni sharʼiy manba sifatida qabul 
qilishlari, bu mazhabning odamlar hayotiga tez singishi va tarafdorlari sonini 
ko‘paytira olish qobilyatini paydo qildi; 
- yuqorida aytib o‘tganimizdek, urfga asoslangan hukmlar zamon va makon 
o‘zgarishi ila o‘zgarib turuvchi hukmlardir. Chunki usul al-fiqh qoidasiga ko‘ra, 
asos o‘zgarsa uning qismlari ham o‘zgaradi. Shuning uchun ulamolar bunday 
o‘zgarishni zamon va makon o‘zgarishi deb tushunishga chaqirib, hujjat va dalil 
o‘zgarishi deb tushunmaslikka undaydilar. 
Bu mavzuni o‘rganishimiz jarayonida shu narsa maʼlum bo‘ldiki, urf, mustaqil 
sharʼiy dalil emas. Balki u ko‘proq maslahatu mursalaga to‘g‘ri keladi. 
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, islom huquqining ikkinchi darajali manbalaridan 
hisoblangan urf, shariat, qozilik va fatvoning sermahsul manbalaridan biri bo‘lib, 
shariatda urfni eʼtiborga olishning o‘zi islom fiqhining barcha zamon va 
makonlarga salohiyatli ekani, sermahsulligi, hamisha navqironligining yorqin 
dalilidir. Shuning uchun ham urf, hanafiy mazhabi ulamolari nazdida o‘ziga xos 
muhim o‘ringa ega bo‘lib, jiddiy eʼtibor ila o‘rganilgan. Bu esa yuqorida aytib 
o‘tganimizdek Islom dinining keng tarqalishiga va zamonlar, makonlar osha 
bizgacha yetib kelishiga sabab bo‘lgan. Urfning fiqhshunoslikdagi o‘rnini 
o‘rganish esa, hayotni o‘rganish, o‘z urf-odatlarimiz, tariximizni o‘rganish 
demakdir. Bizda urfni o‘rganishga ehtiyoj bor edi, mana nihoyat uni o‘rgandik. 
Bildikki, urf juda muhim manba ekan. Urfni eʼtiborga olmasdan turib 
musulmonchilikni to‘g‘ri anglab yetish, uni hayotga asosli tatbiq etish mushkul 
ekan.