O’zbekiston respublika oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Xalqaro valyuta bozorining institutsional tarkibiy qismi bo’lgan banklar,
valyuta birjalari, brokerlik idoralari, boshqa moliyaviy muassasalar dunyoning
istalgan nuqtasida faoliyat yuritish ega bo’lyaptiki, bu xalqaro iqtisodiy
integratsiyaning yanada rivojlanishiga shart-sharoit yaratayapti. London, Nьyu-
York, Tokio, Frankfurt-na-Mayn, Singapur kabi jahon valyuta bozori markazlari
nafaqat o’zlari joylashgan mintaqalarda, balki boshqa mintaqalarda ham
integratsion aloqalarning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatmoqda.
Bugungi kunda xalqaro iqtisodiy integratsiyaning chuqurlashishi bir qator
obьektiv omillarning ta’siri bilan izohlanadi. Ularning asosiylari quyidagilardan
iborat:
- xalqaro mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv va kooperatsiyaning
chuqurlashishi;
- ilmiy-texnika taraqqiyotining jadallashishi, axborot texnologiyalarining
keng joriy etilishi;
- mintaqaviy integratsion aloqalarning mustahkamlanishi va kengayishi;
- xo’jalik faoliyatining baynalminallashuvi;
- transmilliy kompaniyalar va moliya-sanoat guruhlarining tashkil topishi.
Xalqaro mehnat taqsimoti alohida olingan mamlakatning mahsulot va
xizmatlar turlarini ishlab chiqarish bo’yicha ixtisoslashishini bildiradi.
Mamlakatlararo ixtisoslashuv va kooperatsiya bo’lganligi sababli milliy
iqtisodiyotning baynalminallashuvi sodir bo’lmoqda. Bu, o’z navbatida, transmilliy
koorporatsiyalar, moliya-sanoat guruhlari va boshqa tashkiliy-hududiy tizimlar
shakllanishiga olib kelayapti.
Ilmiy-texnika taraqqiyotining zamonaviy bosqichida komьpyuter va axborot
texnologiyalaridan keng foydalanish evaziga ishlab chiqarishning
baynalminallashuvi yangi sifat bosqichiga o’tdi. Mamlakatlar o’rtasidagi ilmiy va
ilg’or texnologik mahsulotlarning ayirboshlanishi jadallashdi. Yangi
texnologiyalarni ishlab chiqarish bo’yicha mintaqaviy va xalqaro miqyosda yangi
kompaniyalar, ilmiy-tadqiqot labaratoriyalari va markazlari, moliya-sanot
guruhlari shakllandi va rivojlandi.
Globallashuv jarayonida ilgari shakllangan integratsion birlashmalar
faoliyati takomillashgan bo’lib, undan tashqari yangi tuzilmalar paydo bo’ldi.
Agar Yevropa Ittifoqi, NAFTA, OPEK, MDH, BRIK, BRIKS kabi integratsion
tashkilotlar faoliyati kengaygan yoki chuqurlashgan bo’lsa, Jahon banki, Osiyo

---

167
tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro Moliya Korporatsiyasi kabi xalqaro iqtisodiy
tashkilotlarning funktsiyalari kengaydi, ularning milliy iqtisodiyotlar
rivojlanishidagi roli oshdi.
Globallashuv jarayonining keyigi bosqichida jahon bozori va uning
segmentlarining ahamiyati ortmoqda. Bular jahon tovar va xizmatlar bozori,
kapital, qimmatli qog’ozlar, mehnat, axborot va texnologiyalar, ilmiy
ishlanmalar(patent va litsenziyalar), valyuta va pul-kredit bozorlaridir. Qayd
etilgan bozorlar o’zaro bog’langan va mintaqaviy hamda kontinental doirada
murakkab amal qilish tizimini tashkil etadi. Natijada ishlab chiqarish va iqtisodiy
sohadagi mehnat taqsimoti ana shu bozorlarning amal qilish xususiyatlari va
yo’nalishlari ta’sirida chuqurlashdi.
Globallashuv jarayonidagi jadal rivojlanish tendetsiyasiga ega
yo’nalishlardan biri bu – transmilliy kompaniyalar faoliyatining kengayishi va
milliy iqtisodiyotlar taraqqiyotidagi ta’siri kuchayganligidir. Transmilliylanish –
bu xususiy firmalar doirasida amalga oshayotgan davlatlararo integratsiyalashish
hisoblanadi.
BMT yondoshuviga ko’ra, transmilliy kompaniyalar maqomi quyidagi