O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi

QADIMG’I ShARQDAG’I IQTISODIY G’’OYaLAR
Iqtisodiy fan manbalarini avvalo jahon stivilizastiyasining’ beshig’i bo’lg’an qadimg’i Sharqdan izlamoq mantiqan to’G’’ridir.
Iqtisodiy G’’oyalarning’ shakllanishi insoniyatning’ paydo bo’lishi bilan boshlang’an. Ammo hozirg’i paytda qo’lyozmalarda aks ettirilg’an G’’oyalarg’ina tahlil qiling’an. Shu sababli iqtisodiy ta’limotlar tarixi quldorlik jamiyati, aniqroG’’i, xususiy mulk paydo bo’lishi bilan boshlanadi, deyish o’rinlidir.
Dastlab quldorlik jamiyati Sharqda sinfiy ajralish boshlang’an joylarda, Mesopotamiya (Tig’r va Efrat daryolari oraliG’’ida) va Misrda eramizdan avvalg’i IV ming’ yillikda yuzag’a keladi. Bung’a asosiy sabab shuki, bu erda texnolog’ik inqilob ro’y berdi, metall qurollar ishlatila boshlandi, qishloq xo’jalig’ida intensiv, ko’p hollarda suG’’orma dehqonchilikka o’tildi, shu asosda nisbatan turG’’un ko’shimcha mahsulot olish imkoni tuG’’ilg’an. Oqibatda jamiyatda mehnat taqsimotini rivojlantirishg’a, ko’pg’ina hunarmandchilik sohalarining’ ajralib chiqishig’a, sinfiy tabaqalanishg’a turtki bo’ldi.
Qadimg’i Xitoydag’i iqtisodiy G’’oyalar m.a. VI-III asrlarda shakllang’an. Bu mamlakatdag’i dastlabki quldorlik davlatlari e.a. II ming’ yillikda paydo bo’lg’an. Konfustiylik G’’oyasi muhimdir. Uning’ muallifi Konfustiy yoki Kun-Szi (m.a. 551-478 yy.) «Lun yuy» to’plamida («Suxbatlar va mulohazalar») o’z G’’oyalarini jamlag’an. Olim kelajak rivojini o’tmishdan izlaydi. Shu davrda obro’si pasayg’an zodag’onlarning’ manfaatini himoya qiladi (bu G’’oyalar keyinchalik Ken-Szi (m.a.312-289 yy.), Syun-Szi (313-278 yy.) va boshqalar tomonidan davom ettirilg’an). Yoshlarning’ qariyalarg’a hurmati, ularg’a qarshi chikmaslik G’’oyasi asos qilib oling’an. Davlat bu katta oila, podsho esa «xalqlar otasi»dir, boyliklar nisbatan tekis taqsimlanishi kerak, soliqlarni me’yorida saqlash, er ishlarini yaxshi bajarish, hammani o’z vazifalarini bajonidil ato etishi zarur deyiladi («Xalqlar otasi» tushunchasining’ ibtidosig’a e’tibor bering’).
Qadimg’i Xitoy ijtimoiy hayotida daosizm (aynan - yo’l) G’’oyalari alohida o’rinni eg’allaydi, uning’ asoschisi Lyao-Szi bo’lib, Konfustiy davrida yashab, ijod etg’an (m.a. IV-III asrlar). U taqiqlovchi qonunlarg’a amal qilmaslikni taklif etdi, qonunlar ko’plig’i tufayli «xalq kambaG’’allashmoqda», deg’an edi u. Daosizm G’’oyalari konfustiylikka qarama-qarshi bo’lib, insoniyat avvalg’i majburiyatlaridan voz kechishi, oddiy tabiiy hayotg’a qaytishi kerak, deg’an fikrni ilg’ari suradi.