O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi

IX-XV ASRLARDA O’RTA OSIYo IQTISODIY FIKRLARI

X-XII asrlarg’a kelib O’rta Osiyo ilG’’or ijtimoiy tafakkurning’ Sharqdag’i yirik markazlaridan birig’a aylandi. Bu davrda feodal davlat markazlashg’an va eng’ rivojlang’an pallag’a kirdi. O’rta Osiyo Evropani Osiyo bilan boG’’lovchi yirik moddiy, madaniy va savdo markazig’a aylandi. Bu jarayonlar bir-biridan ming’lab chaqirim uzoqlikdag’i davlatlar, xalqlar o’rtasidag’i iqtisodiy munosabatlarni shakllantirdi.

Bu davrda butun dunyog’a tanilg’an Al-Farg’oniy, Al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, Nizomulmulk va boshqa ko’plab mutafakkirlar yashab, ijod qilishdi. Ularning’ asarlarida iqtisodiy G’’oyalar ham o’z aksini topg’an. Sharq renessansi davridag’i olimlar shu davrdag’i tijorat, mulkdorlik hunari sirlarini bayon etg’anlar. Ularning’ asarlaridag’i umumbashariy iqtisodiy taffakkur bug’ung’i kunda ham dolzarblig’i bilan muhim o’rin tutadi.
Ibn Sino (980-1037)ning’ fikricha: «Hayvon tabiat ne’matlarig’a qanoat qiladi, odamlarg’a esa tabiat ne’matlari kamlik qiladi, u ovqat, kiyim-kechak va uy-joyg’a extiyoj sezadi. Hayvon tabiat ne’matlarini o’zlashtirib oladi, odam esa o’z mehnati bilan o’zig’a ovqat, kiyim, joy yaratadi. Shu maqsadda inson dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shuG’’ullanishi kerak».
Forobiy (873-950) O’rta asr davri tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilimlarning’ qariyib barcha sohalarini o’z ichig’a oluvchi 160 dan ortiq risola yaratg’an «qomusiy olim sifatida tan olinadi. Uning’ Sharq olamidag’i shuhrati shu darajag’a etdiki, uni Aristotel (Arastu)dan keying’i yirik mutafakkir- «muallimas -«soniy» - «ikkinchi muallim» deb atay boshladilar.

Feodal jamiyat qa'rida kapitalistik munosabatlar tug'iladi va mustahkamlanadi, feodal tuzumining ziddiyatlarini aniq aniqlaydi.

Kapitalning dastlabki to'planishi jarayonida dehqonlarning er va shaxsiy qaramlik tizimi tugatildi. Feodal yer egaligi kapitalistik mulkka aylandi. Bunday sharoitda davlatlarning iqtisodiy va siyosiy markazlashuvi jarayoni absolyutizm doirasida tugaydi.
XVI-XVII asrlarda. Evropaning ilg'or mamlakatlarida texnologiya, ilmiy bilimlar sezilarli darajada rivojlandi, ishlab chiqarishda katta muvaffaqiyatlarga erishildi.
Ishlab chiqarishning o'sishi, geografik kashfiyotlar savdo aloqalarining kengayishiga, ichki va tashqi bozorlarning o'sishiga, jahon bozorining paydo bo'lishiga olib keladi.
Sanoat ishlab chiqarishida ham, qishloq xo'jaligida ham yangi turdagi korxonalar - yollanma mehnatdan foydalanadigan kapitalistik manufakturalar vujudga keladi. Bu davrda Gollandiya va Angliya sanoatni rivojlantirishning etakchilariga aylandi.
Dehqonchilik Angliya, Gollandiya va Frantsiyaning shimoliga tarqaldi. Frantsiyaning ko'p qismida xoldinglarning feodal shakli saqlanib qoldi - tsenzura *; ulushchilik mamlakatning janubida ma'lum darajada rivojlangan.
* Tsenziva (lotincha.) - o'rta asrlarda Frantsiyada zodagon bo'lmagan, asosan dehqonlar, merosxo'r er xoldingi. Aholini ro'yxatga olish (tsenzura) egasi har yili katta ro'yxatga olish (pul, kamroq tez -tez) va shtat - tal. 1793 yilda bekor qilingan
Dastlabki kapital to'plash jarayoni
Kapitalning dastlabki to'planishi deb ataladigan jarayonda feodal munosabatlarining yo'q qilinishi va kapitalistik ishlab chiqarish uslubining shakllanishi ancha tezlashdi.
Birlamchi jamg'arma - bu to'g'ridan -to'g'ri ishlab chiqaruvchining ishlab chiqarish vositalaridan majburan ajralishining tarixiy jarayoni. Hamma joyda bu jarayonning asosi dehqonlarning yersizligi (eng to'liq shaklida Angliyada sodir bo'lgan), shuningdek, kichik shahar va qishloq hunarmandlarining vayron bo'lishi edi.
Savdo kengayishi bilan ko'plab yangi tovarlarning paydo bo'lishi, ishlab chiqarish ishlab chiqarishining kengayishi, savdoni tashkil etishning yangi shakllari paydo bo'ldi. Evropada doimiy ishlaydigan bozor - birja paydo bo'ldi.
Birja biznesining shakllanishi XIII asrga, Gollandiya va Italiyada pul ayirboshlari orqali etkazib berish uchun to'lov amalga oshirila boshlangan paytga to'g'ri keladi. "Birja" atamasining paydo bo'lishi uyi savdogarlarning doimiy yig'ilishlari bo'lgan Bryuggelik von der Berse oilasi bilan bog'liq.
"Narxlar inqilobi" muhim ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib keldi. U barcha Evropa mamlakatlariga va feodal jamiyat mulklarining iqtisodiy holatiga kuchli ta'sir ko'rsatdi. Dastlabki kapital to'planishining eng muhim manbaiga aylandi.
Ispaniyada narxlarning oshishi tufayli ko'plab tovarlar raqobatbardosh bo'lib qoldi. Bu Ispaniyada sanoat va savdoning pasayishining sabablaridan biri edi. Shu bilan birga, "narx inqilobi" tufayli vositachilik savdosi bilan shug'ullanadigan Gollandiyalik savdogarlar sinfining yuksalishi yuz berdi.
"Narxlar inqilobi" ba'zi mamlakatlarning sanoat rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatdi, ishlab chiqarish kapitalizmiga o'tishni tezlashtirdi. Ishchilarning haqiqiy ish haqi keskin pasayib ketdi, chunki uning nominal qiymati Angliyada atigi 30%ga, Frantsiyada esa 25%ga oshdi.
Birinchi ilmiy inqilob. XVI-XVII asrlar.
XVI-XVII asrlar fan taraqqiyotining eng muhim bosqichiga aylandi. Bunda rivojlanayotgan kapitalizm ehtiyojlari hal qiluvchi rol o'ynadi. Bu davrda diniy tafakkurning ustunligi buzildi va tajriba / tajriba etakchi tadqiqot usuli sifatida o'rnatildi, u kuzatuv bilan bir qatorda tanib bo'ladigan voqelik doirasini tubdan kengaytirdi.
Bu vaqtda nazariy fikrlash tabiatning amaliy rivojlanishi bilan birlasha boshladi, bu fanning bilish qobiliyatini keskin oshirdi. XVI-XVII asrlarda sodir bo'lgan fanning bu chuqur o'zgarishi birinchi ilmiy inqilob deb hisoblanadi. U dunyoga G. Galiley, J. Bruno, I. Kepler, V. Xarvi, R. Dekart, X. Gyuygens, I. Nyuton, E. Torricelli va boshqa ismlarni berdi.
Amir Temur va uning avlodlari davrida markazlashgan davlat barpo etildi, iqtisodiyotning barcha sohalarida (hunarmandchilik, qurilish, qishloq xo‘jaligi, ayniqsa, savdoda) muhim yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bunga to‘g‘ii tanlab olingan iqtisodiy g'oyalar va iqtisodiy siyosat yordam berdi.