O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi jizzax politexnika instituti «kimyoviy texnologiya»

1-rasm. Binar aralashmalarni rektifikasiya usuli bilan ajratishning diagrammada tasvirlanishi.

suyuqlik bilan muvozanatda bo’lgan bug’ning holati aniqlanadi (b nuqta). Bu bug’ kondensasiya qilinganda konsentrasiyasi x₂ ga teng bo’lgan suyuqlik hosil bo’ladi (x₂>x₁). Demak, suyuqlik yengil uchuvchan komponent bilan birmuncha to’yingan bo’ladi. Bu suyuqlik ham qaynash harorati t₂ gacha isitilganda bug’ hosil bo’ladi (d nuqta), bug’ kondensasiyalanganda x₃ tarkibli suyuqlik olinadi (x₃>x₂). Shu yo’sinda birin-ketin bir necha marta suyuqlikni bug’latish va bug’ni kondensasiyalash jarayonlarini o’tkazish orqali tayyor mahsulot-distillyat olish mumkin. Distillyat asosan yengil uchuvchan komponentdan tashkil topgan bo’ladi.

Diagrammadagi yuqorigi egri chiziq bug’ fazasining tarkibini belgilaydi, pastki egri chiziq esa qaynash haroratlarini ifodalaydi. Bu diagramma yordamida birin-ketin bir necha marta kondensasiyalash va bug’latish jarayonlarini o’tkazish orqali tarkibi asosan qiyin uchuvchan komponentdan tashkil topgan qoldiq suyuqlik olish mumkin. Ko’p marta bug’latish jarayonini ko’p pog’onali qurilmalarda olib borish mumkin. Biroq bunday qurilmalar qator kamchiliklarga ega: o’lchami katta, yuqori konsentrasiyali moddalar (distillyat yoki qoldiq) ning chiqishi kam, atrof muhitga ko’p miqdorda issiqlik yo’qoladi.
Suyuq aralashmalarni birmuncha ixcham bo’lgan rektifikasion kolonnalarda to’la holda komponentlarga ajratish ancha tejamlidir. Rektifikasiya jarayoni davriy va uzluksiz ravishda, bosimning turli qiymatlarida (atmosfera bosimi ostida, vakuumda, atmosferada bosimdan yuqori bosimda) olib boriladi. Yuqori haroratlarda qaynaydigan moddalarning aralashmalarini ajratishda vakuum ishlatish maqsadga muvofiqdir. Normal haroratlarda gaz holatida bo’lgan aralashmalar ajratilganda atmosfera bosimdan yuqori bo’lgan bosim ostida ishlaydigan qurilmalardan foydalaniladi.
Davriy ishlaydigan rektifikasion qurilmalar. Kichik ishlab chiqarishlarda davriy ishlaydigan rektifikasion qurilmalar qo’llaniladi. Dastlabki aralashma haydash kubiga beriladi (2-rasm). Kub ichiga isituvchi zmeyevik joylashtirilgan bo’lib, aralashma qaynash haroratigacha isitiladi. Hosil bo’lgan bug’lar rektifikasion kolonnaning oxirgi tarelkasining pastki qismiga o’tadi. Bug’ kolonna bo’ylab ko’tarilgan sari yengil uchuvchan komponent bilan to’yinib boradi. Deflegmatordan kolonnaga qaytgan bir qism distillyat flegma deb yuritiladi. Flegma (suyuq faza) kolonnaning eng yuqorigi tarelkasiga beriladi va pastga qarab harakat qiladi. Suyuq faza pastga harakat qilishda o’z tarkibidagi yengil uchuvchan komponentni bug’ fazasiga beradi. Bug’ va suyuq fazalarning bir necha bor o’zaro kontakti natijasida bug’ fazasi yuqoriga harakat qilgani sari yengil uchuvchan komponent bilan to’yinib borsa, suyuqlik esa pastga tomon harakat qilgan sari tarkibida qiyin uchuvchan komponentning miqdori oshib boradi.