O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Download 5.06 Mb. Pdf ko'rish
|
|
1J095 yilda o‘ldirildi. % Ahmaddan so'ng taxtga oMiigan Arslonxon (1102-1130) zamonida
noqud edilar. Arslonxon betobligi tufayli hokimiyatni o‘gMi Nasrga top^madL Lekin
fttnachilar Nasmi oMdiradilar. Arslonxon Marvdan Sulton Sanjami yordamga chaqiradl Bundan foydalanib, Sanjar 1130 yili Sapaqandniegallaydi. л XII
asr boshlarida qoraxitoylar Bolasog‘unni egallaydilar. 1138 y$da qoraxitoylar go'rxoni Sulton Sanjaming qarindoshi, Samarqand iMjfcmdari Mahmudni Xo'jand yaqinida magMub etadi. Shahar talanib katta tovon umfirilgan bo‘lsa-da, bosib olinmadi. '■■t 114! yilda qotaxitoylar yana Movarounnahrga bostirib kirdilar. Bu
jang Samarqand yaqinidagi Qatvon choMida boMdi. Jangda sulton Sttyar
Ы1ап Mahmudning birlashgan kuchlari tor-mor keltirildi. Har ikki tofcondan 30 mingga yaqin kishi o‘dirildi. Sulton Sanjar va Mahmud Tt&oiz tomon chekindilar. Sulton Sanjar xazinasi, uning xotini Tiflfamxottm go'ixon qoMiga oMja tushdi.
Qoraxoniylar Samarqand va Botoroai egvlladilar. Samarqandning qoraxoniylar sulolasiga mansub boMgan keyingi xoabri, ya’ni iloqxonlar quyidagilardir A Muhammad ibn Husayn <1170-1176), Muhammad Oqtosh Tamgfachxoe (1176-1179), lbrohim ibn Husayn (1178-1202), Usmon ibn ftwfcim (1102-1212). ; Q*yganda Qodirxon ibn lbrohim ibn Husayn (1183-1210), Iloq (&hoish)da (poytaxti Binkat) Shoh Qilichxon (1177-1.183), Tamg‘ach Hoqfa
197),
Oqtosh Chag'rixon (11 97-1206) hokim edi. So^nggi qoraxoniylar qoraxhoylarga tobelikdan qutulgan edilar. Bimq 1212
yilida Alovuddin Muhammad Xorazmshoh g'arbiy qoraxoniylar davlatining hoqoni Usmonni o'tdirib, Samarqandni o'z mulklariga qo'shib oldi, Qoraxoniylarda Qoshg‘ar va Bolasog'un poytaxt sanalib, ulug‘ xon shu shaharlardan birida qarorgohda o‘tirgan. Ulug‘ hoqon yoki ulug‘ xon ul-hoqon degan nomda yuritilgan. Arab manbalarida mazkur unvon sulton ul-salotin, tors tarix asarlarida shahanshohga muvofiq keladi. Aynan yuqoridagi oliy unvon-qoraxoniylar davri kitoblarida tamg‘ochxon deb ham yutirilgan. Qoraxoniylarga qarashli yerlar tamg'ochxon tomonidan uning o ‘g ‘illari, qarindoshlari o'rtasida taqsimlangan edi. Shu bois yer-mulk masaiasida ota-o‘g‘ il, amaki Jiyanlar hamda aka-uka-yu amakivachchalar o'rtasida doimiy nizolar yuz berib, u siyosiy ahvolga salbiy ta’sir ko‘rsatib turgan. Yettisuvdan turib iVfovaraunnabrni boshqarish qiyin bo'lgan. Qoraxoniylar davrida Samarqand iloqxoni ancha kuchayib ketgan edi. Saroyda somoniylar davlatida boMganidek vazir, sohibbarid, mustavfiy, hojib, rais-muhtasib kabi amaldorlar bo'lgan. Qoraxoniylar davlatida imom, sayyid, shayx, sadrlar mavqeyi kuchli edi. Qoraxoniylar davlati boshlig'i lavozimi, hoqonning taxti merosiy sanalgan. Ma’muriy idoralar ikkiga bo'lingan: dargoh va devonga. Xoqonning ulug‘ hojibi xoqon bilan'fuqaro o ‘rtasida vositachilik qilgan. Hoqon saroyida quyidagi amaldorlar bo'lgan: og‘ichi-shoyi kiyimlar xazinachisi; biruk-mehmonlarni qabul qilish bo‘yicha mutasaddi; oshchi-
hoqon oshxonasi boshlig‘i (bog‘archi); bitikchi-munshiy; kotib-mirza; qushchi-hoqon ovining tashkilotchisi. Hoqon harbiy qo'shinlari cherik
deyilgan, unga suboshi, yoki sipohsolor qo'mondonlik qilgan. Kichik zobit chovush, sipohiylar to'dasi qo‘mondoni xaylboshi deyilgan. Qo'shin o ‘nlik, yuzlik, mingliklarga bo'lingan. Qoraxoniylar hoqoni qo'shi (harbiy lager) xonto'y
deyilgan. Hoqon qo’shida doim 9 ta sariq bayroq hilpirab turgan. Hoqonlikda elchini yalavoch yoki yalafar
deb atalgan. Hoqoniik hududlari el, viloyatlarga bo'lingan. Ijtimoiy tuzumda mavqei ancha baland hisoblangan yirik zamindorlar-dehqonlar qatlami qoraxoniylar davrida o'z ahamiyatini yo'qotdi. 0 ‘rta Osiyo ko'hna /.odagon toifasining bunday ahvolga tushishiga asosiy sabab siyosat maydonida yuz bergan sulolalar o'rtasidagi taxt almashuvi, eng ta’sirli jihati esa ko'chmanchilik sharoitiga moslashgan el-uluslarining o'troq aholi hududlarining ishg'ol etishidir. 147
Somoniylar zamomda mazkur sulola uchun xos markazlashgan lavlat tuzaimidan qoniqmagan asizoda dehqonlar qoraxoniylami qoilab- [uwatlagan edilar. v Yirik xonadon sohiblari-qoraxoniylar hokimiyalda unq davr tura olmadilar va vaqti kelib biz hududimizniog asosc/ lidaiidortari bo‘lib . qoiamiz deb o‘ylashgan edi. Ularning bunday tjaiarini tushungan yag‘rao va jiki I laming boshliqlari zodagonlami juvg'in qila boshladilar. Buning oqibatida keksa boy qatlam vakillan o 'z Acinzorlari, uy-joylari, mulklari va boyliklaridan mahrum bo'ldilar. >ehqon degan nom endilikda faqal oddly jamoatchiga nisbatan lytiladigan boMib qokh. Aslzodalar o'zlarining daromad manbayi-yer- mtlkdait mahrum bo‘la bosblagan sari oddiy jamoatchi ziroajtkodar jaraehifeaga aylana bordilar. Bu paytda yeriar egasiz va qadrsiz bo‘Kb joldi. Unumdor joylar yayloviarga aylandi. Biroq keyingi voqealar arayonida Movaraunnahr ijtimoiy hayotida jonlanish yuz berganMgi taqida ma’lumotlar bor. Qoraxoniylarda oddiy xalq bndan deyiigan. Soliq to‘Iovchi fuqaro -ayiyat deb atalgan. Qabila boshliqlari bek deyiigan, savdogarlar sart deb ttalgan. Qoraxoniylar davladda . hunarmandchiliк (kulolchiHk, o ‘quvChilik, shishasozJik, temirchilik, za^garlik), shuningdek ziroat m Aorvachilik mahsulodarioi qayta ishlovchi sohalar taraqqiy etgan. Shuningdek, qimmatbaho toshlar, oltin, mis,, temir qazib olingan. 5 haharsozlik inshoodari pishiq g‘ishtdan bunyod etilgan. Xonlikda yer Sgaligining kjto shakii keng tarqalgan. Manbada shunday deyiladi: Iqtbga sohib bo‘ Iganlar (muqtalar) shuni bilishlari lozimki, ular faqatgiaa ^ayiyyatdan haq molini yaxshilik bilan olishga haqlidiriar va odamlar o'z anuv mollari, bola-chaqalari, asbob-uskunalari bilan xavfsiz boMishlari shart. Agar odamlar sanoyga kelib, o ‘z hollarini ma’lum qikooqdii bo‘tealar, ular qarshilik qilmasinlar va qaysi bir muqta shunday qflsa 30 ‘lini qisqartirib, iqtosini tortib olish, o'ziga jazo berib, boshqalaiga itaat jtibko'rsatishkeraL Ularga shuni bildirib qo‘yish lozimki, mulk ham, rayiyat ham xonnikkitr. Muqtalar va valiylar ularni boshlarida shahnaddk turib, podshoni rayiyat bilan biiga xav&izlikdan saqlaydiiar (“Siyosatnoma”). Hoqon, vaqf, jamoa mulklari qoraxoniylar tasamifidqgi asosiy yer-mulklar hisoblanadi. Qoraxoniylar davtatida saljuqiylarda boigan каЫ iqto egasi o*z mulkida ishlayotgan ziroatkorlandan belgilangan miqdoida qonun bilan qayd etilgan soliqdan boshqa ortiqcha mahsulot yoki haq olishga huqugi bo‘lmagan. Majburiy ravishda biror-bir mahsulot tortib olinsa, bunday 148
v a z i y a t d a iq t o n i n g m a M u m m i q d o r i q ir q ib o li n g a n yo k i u m u m a n tortib o l i n g a n . G ‘aznaviylar va Saljuqiylar G ‘azna shahrini Xurosonning siyosiy niarkaziga aylanishi X asrning ikkinchi yarmiga to‘g ‘ri keladi. G'aznaviylar davlatining asoschisi Sobuqtegin boMib, bu davlat uning o'gMi Mahmud G'aznaviy davrida musulmon olamining eng kuchli davlatiga aylandi. Bu daviatning hududi Mahmud G'aznaviyning istilochilik yurishlari tufayli shimoliy va shim oliy-g‘arbiy Hindistondan Chag'aniyon va Xorazmgacha cho'zilgan bo'lib, unga Eronning katta qismi ham kirgan edi. Mahmud G'aztiaviy Movaraunnahrdagi qoraxoniylar siyosatiga va ayniqsa Xorazmga katta ta’sir ko'rsatar edi. O 'z davrining iqtidorli sarkardasi va qattiqqoM hukmdori bo'lgan Mahmud G'aznaviy 1030-yilda vafot etadi. Shundan so'ng taxtni lining o ‘g ‘li Ma’sud (1030-1041) egallaydi. Lekin Ma’sud otasi tuzgan davlatni butunligicha saqlab qololmadi. Mahmud G'aznaviyga rasman tobe boMgan, lekin amalda mustaqil boshqariladigan Xorazm shohi Xorun ibn Oltintosh 1034-yilda Xorazmni butunlay mustaqil deb eMon qildi va katta qo'shin bilan Xurosonga yurish qiidi. Lekin Sulton Ma’sud tomonidan sotib olingan kishilar Xorazm shohi Xorunni oMdiradilar. Uni qoMlab-quvvatlagan qoraxoniylar qo'shini yana Samarqandga qaytib ketadi. Shundan so‘ng Sulton Ma’sud qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi va shu yoM bilan g ‘aznaviylar hokimiyatiga boMgan xavfni bir oz kamaytiradi. G ‘aznaviylar sultoni Ma’sud Xurosonga yurish qilgan turkiy- saljuqiylar bilan ko'p bor jang olib borishga majbur boMdi. Mahmud G'aznaviyning ruxsati bilan shimoliy Xurosonga joylashib olgan saljuqiylar bu davrga kelib, g ‘aznaviylar uchun katta xavf tug‘dira boshladi. 1035-yilda saljuqiylarning Xurosonga yangi hujumi boshlanadi. Nishopurdan Niso shahriga yetib kelgan g ‘aznaviylar qo'shini saljuqiylarga zarba bergan boMsa-da, Saljuqiyning nevarasi Tog‘rul va Changri boshchiligidagi turkmanlar kechasi (i'aznaviylar qarorgohiga hujum qiladi va g'alaba qozonadi. 1037 yil aprel oyida turkmanlar Mari viloyatini uzil-kesil egallashga crishdilar va Bag‘dodda xalifaga hokimiyat uchun yorliq berishni so'rab elchi jo ‘natadiiar. Shu tariqa Xurosondagi yangi davlatga-Saljuqiylar davlatiga asos solindi. Keyingi yillar turkmanlar Tog'rul boshchiligida bir qancha zarba!ar berib, Xurosonning katta qismini bosib oldilar. Shundan so'ng Ma’sud 149
katta qo‘shin bilan saljuqiylar ustiga yurish qildi. • 1040-yilda Mari yaqinidagi Dandanakon degan joyda hal qiluvchi jang bo‘lib, bunda Ma’sud armiyasi qattiq mag‘lubiyatga uchradi. Jangdan zo‘rg‘a qochib qutulgan Ma’sud tez orada (1040-y.) vafot etdi. Uning vorislari g'aznaviylar davlatining avvalgi qudratini tiklashga muvaffaq bo‘la olmadilar. G'aznaviylarga tegishli Xuroson asta-sekin saljuqiylar qo'liga o'tdi. Saljuqiylar davlatining bosh sultoni bo'lib, Tog‘rulbek (1038-1063-y.) sayiandi. U katta istilochilik yurishlari olib borib, BaLxni, Iroqhing shimol i, Ozarbayjonni, Kurdistonni va Qo'histonni ham bosib olishga erishdi. 1055-yiIda u katta qo'shin bilan Bag'dodga kirib keldi va xalifadan o 'z nomiga xutba o'qitishni talab etdi. Shundan so'ng xalifa diniy hokimiyatni o 'z qo'lida saqlab qolib dunyoviy hokimiyatni sulton unvoni bilan Tog'rulbekka topshirdi. Saljuqiylar davlatining poytaxti qilib Tog'rulbek Ray shahrini tanladi. Uning hukmronligi davrida saljuqiylar Kavkazda Vizantiya qo'shinlariga ham katta zarba berdilar. U Movaraunnahrda hukmronlik qilayotgan qoraxoniylar bilan do'stona munosabatlar o'matdi. Lekin uning vorisi Alp Arslon (1063-1072) Amudaryoning o'ng sohilidagi yerlarga bir necha bor harbiy yurishlar uyushtirdi. Vizantiya imperatori Roman IV Diogen qo'shinlarini mag'lub etdi. Undan keyin taxtga o'tirgan Malikshoh (1072-1092) 1089-yilda qoraxoniylar o'rtasidagi ichki nizolardan foydalanib Buxoro va Samarqandni egalladi va katta o'lja bilan orqaga qaytdi. Lekin Qoraxoniylar Saljuqiylaming yarim vassaliga aylandilar. Malikshohning o'limidan keyin Saljuqiylar davlatida taxt uchun o'zaro kurashlar qizib ketadi va 1118 yUda hokimiyat buyuk saljuqiylar sulolasining so'nggi yirik vakili Sulton Sanjar (1118-1147) qo'liga o'tadi. Uning davrida Saljuqiylar davlatining poytaxti Marv shahriga ko'chirildi. U Movarounnahrdagi qoraxoniylarning ichki ishlariga, siyosatiga katta ta’sir o'tkaza olishga erishgan saljuqiylardan edi. 1141-yilda qoraxitoylar bilan Sulton Sanjar va uning vassali, ittifoqdosh qoraxoniy Mahmudxonning birlashgan qo'shinlari o'rtasida, Samarqand yaqinidagi Qatvon cho'lida bo'lib o'tgan jangda qoraxitoylarning g'alaba qilishi Saljuqiylar davlatini ancha zayiflashtirdi. Saljuqiylaming mag'lubiyatidan Xorazmshoh Qutbiddin Muhammad Otsiz ustalik bilan foydalanib, 1141-yilning qishida saljuqiylaming poytaxti Marvni bosib oldi, 1142-yiIda esa Nishopurga yurish qildi. Lekin Sulton Sanjar Xorazm qo'shinlarini Xurosondan quvib chiqardi va Xorazmshoh Otsizni yana o'ziga bo'ysundirishga erishdi. Sulton Sanjaming harakatlariga qaramasdan 150
Saljo'qiylar davlati o ‘/.ining avvalgi qudratini yo'qota bordi. Saljo!qiylarga hal qiluvchi zarbani Balx va Xuttalon viloyatlarida yashovchi ko'chmanchi Guz qabilalar berdilar. Ular Sulton Sanjar qcrshinlarini tor-mor etib, uni asir oldilar. Guzlar himoyasiz qolgan Marv, Nishopur shaharlarini talab, o ‘t qo‘ydilar. Sulton Sanjar 1156-yiida asirlikdan qochishga muvaffaq boMsa ham saljuqiylar davlatini tiklay olmadi va bir yildan keyin vafot etdi. Xorazmshohlar davrida o‘zbek davlatchiligi Xorazm somoniylar davrida ularga tobe edi. X asr oxiri va XI asrning boshlariga kelib Xorazm hokimi M a’mun 1 va uning o ‘gMi Ali ibn Ma’mun Somoniylar davlati tugaganidan so'ng mustaqil davlat tuzishga harakat qilib ko:rdilar. Lekin Movaraunnahrdagi Qoraxoniylar va Xurosondagi G'aznaviylar davlati oldtda Xorazm davlati juda kuchsiz bo'lib, ko‘p hollarda Mahmud G'aznaviy va uning o ‘g‘li Ma’sudga qaram edi. G'aznaviylar davlatining inqirozi va Xurosonda Saljuqiylar hukmronligi o'rnatilgandan keyin Xorazm dastlabki yillarda mustaqil siyosat olib borishga harakat qilgan bo'lsa-da, tez orada Saljuqiylarga qaram davlatga aylandi. Xorazmning mustaqil davlat sifatida shaklianishida ko‘p xizmat q i l g a n hukmdor Qutbiddin Muhammad Otsiz (1127-1156) boMdi. Saljuqiy Sulton Malikshoh davrida Xorazmni hukmdori boMgan Anushteginning n e v a r a s i O tsiz o ‘zi tobe boMgan Saljuqiy sultonlarining har bir xatosidan ustalik bilan foydalandi. Ayyor, diplomat va mohir sarkarda bo'lgan Otsiz mustaqil tashqi siyosat olib bordi. U Xorazm yerlarini ancha kengaytirib, Sirdaryoning quyi oqimi yerlarini, Mang'ishloqni bosib oladi. Shundan so'ng u bir necha bor (1138, 1141, 1142, 1147-1148-yy.) Sulton Sanjarga qarshi isyon qildi va magMubiyatga uchrab Saljuqiylarga butunlay tobe boMib
qoldi. Lekin shunga qaramasdan u Xorazmni mustaqilligi uchun mustahkam asos yarata oldi. Sulton Sanjarning oMimidan so'ng (N 5 7 y.) Saljuqiylar davlati deyarli y o ‘q boMdi va Xorazmni mustaqil davlat sifatida siyosat olib borish uchun keng yoM ochildi. Muhammad Otsizning oMimidan so ‘ng o ‘gMi Elarslon taxtga o'tirdi. U otasiga qaraganda ancha q u l a y vaziyatda davlatni boshqardi. Xurosondagi voqealardan foydalanib u Kaspiy bo'yidagi Dehiston hududlari bosib olishga erishdi. Elarslon otasi davrida Xorazmning bo'ysundirilgan ko'chmanchi turkman va qipchoq qabilalari yordamida Movaraunnahrning ichki ishlariga ham tez- icz aralasha boshladi. 1158 yilda u katta qo'shin bilan Movaraunnahrga 151
oosimb ktrdi. Bu vaqtda qoraxitoylarga vassal boMgan qoraxoniylar ko'chmanchi qariuq qabilalari bilan jang olib borishayotgan edi. Elarslera qaduqiarga Buxoro va Samarqand uchun olib borgan janglarda yordam bordi. Lekin qoraxitoylar qo'shinlari yordamga yetib keJisbi bilan Eiarslon Xorazmga qaytishga majbur bo'ldi, U bir necha marta Xurosonga yurish qilgan bo'lsa-da, muvaffaqiyatga erisha oimadi. 1171-1172 yilianfa qoraxitoylarning katta qo'shini Xora/xnshohning o'lponmi o 'z vaqtida to' iamayotganligini bahona qilib Xorazm ustiga yurish qildi. Biarsionniag buyrag'i bilan Sirdaryodagi katta to'g'on buzib tashlaadi va katta maydon suvga bostirifadi. Bu qoraxoniylar qo'shini yu rish ini qiyinlashtirdi va Xorazmning poytaxti Gurganch (Ufganch) ni talon-taroj qilishdan saqlab qoldi.
Ld(in qoraxoniyiaming bu bosqini davrida Elarskwi vafot etdi. Undan keyin Xorazm taxtini uning kichik o‘g‘li Suitanshoh egaUaydi. Arskmning kalta o 'g i i Alouddin Takash qoraxitoylar yordami bilan ukasi Suitonshobdan taxtni tortib olishga erishdi. Sultonshoh Xurosonga qochishga majbur bo'kii. Shundan so'ng Alouddin Takash (1172-1201) Xorazmda mahkam o'm ash ib, qoraxitoylarga va’da bergan oMponai to* lasbdan bosh tortadi. Unga javoban qoraxitoyiar Xorazmga у ш yurish qiladitar, lekin rnuvaffaqiyatsiziikka uchrafo, Suhonsboh ixtiyoriga bis kichik qo'shie qoldirib o'zlari orqaga qaytadiiar. Suitooshoh esa qo'shin bilan Marv shahrini, Seraxs va Tusni egalladi. Qoraxitoylarning muvaffaqiyatsiz yurishtaridan keyin, Takash o 'z davlatini yanada mustahkam ladi. Movarounnahrga, Xurosonga bir necha bor harbiy yurishlar uyushtirdi. U Movanwnnahrtii egaliay olmagan boMsa-da, lekin Xurosonni bir necha tumaniarmi bosib oldi. Lekin Xorazshoh Takashning Xurosonda kuchli va xavfli raqibi bor edi. Bu tobora kuchayib borayotgan G'uriylar davlati edi. G‘ur viloyati hozirgi Afg'onistondagi Gerirud daryosi bo'yida, Hirotdan Baixgacha, Qobuldan G 'am agacha cho'zilgan viloyal bo'lib, bu yerda asosan foray qabilalar yashagan. So'nggi Saljuqiylar davrida G 'u r viloyati o 'z mustaqiiligim ancha mustabkamladi. 1150-1151 yillarda g'uriylar hokimi Alouddin G'aznaviy sulosasa sultoni Bahromshoh ustidan g‘alaba qozxmib, G'azna shahrini vayron qilgan edi. G'aznaviyiarga so'nggi zarbant 1186-1187 yillarda G'uriylar hokimi G'iyoskktin Muhammad berdi. Shundan so'ng G'uriylar hozirgi Afg’onistcmm hamda Tojikiston va O'zbekistonning janubiy bududlarini ham
ma’hitn vaqt egallab turdiiar. Xurosonda Saljuqiylaming kuchsiziangamdan foydalanib, G'uriylar sultoni G'iyosiddiu Muhammad 152
1175 yilda Ilirotni egalladi va Xurosonning markaziy hududlariga hujumlar uyushtirib turdi. Qoraxitoylarning vassali hisoblangan Xorazmshoh Takash esa Xora/mni qoraxitoylar qoMidan qutqarish uchun Download 5.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|