O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
kelib chiqqan jamiyatning ijtimoiy mulkiy tabaqalanishuvi jarayoni
Download 5.06 Mb. Pdf ko'rish
|
|
kelib chiqqan jamiyatning ijtimoiy mulkiy tabaqalanishuvi jarayoni (tabaqalar shakllanish jarayoni) asosiy omil bo'ldi. Ma’lum bir qabila, elat va xalqqa xos hamda muayyan rivojlanish bosqichlari boshqa xalq va hududlardagi davlatchilik jarayonlariga aslo mos tushmaydi. Shunga qaramay, Qadimgi Sharqdagi ilk davlatlarning paydo boMishi va rivojlanishi ko‘pgina umumiy jihatlarga ega ekanligini (.a'kidlash joizdir. Aynan mana shuning uchun ham C)‘rta Osiyoda ilk davlatlarning paydo boMishi Qadimgi Sharq davlatchiligi tarixi bilan uzviy bogMiqdir. Qadimgi Sharqning turli hududlaridagi tabiiy sharoit o ‘ziga xos boMib, ko'pgina davlatlarning paydo boMishi ushbu holat bilan bevosita bogMiq edi. Ayniqsa, yirik daryolar - Nil, Dajla, Frot, Hind, Ganga, Xuanxe, Amudaryo va Sirdaryo Qadimgi Sharq xalqlari tarixiy taqdirida juda katta ahamiyatga ega boMdi. Ijtimoiy va hududiy birlikning asosi hisoblangan jamoalar mavjudligi Qadimgi Sharq ijtimoiy tuzilmasining muhim o'ziga xos tomoni edi. Barcha Qadimgi Sharq davlatlari (ayrim shahar-davlatlar bundafl mustasno) juda ko‘p!ab qishloq jamoalaridan tashkil topgan boMib, ularning har birida boshqaruv tartibi bilan bogMiq ishlar amalga oshirilganda ko‘pgina jamoalar birlashuvi davlat hokimiyati rolining oshishini ta’minlar edi. K o‘p hollarda tadqiqotchilar jamoalarning birlashuvi natijasida paydo boMgan davlatchilik tizimini murakkab sug‘orish tartibi tashkil etilishi, yerlami sun’iy sug‘ori]ishi, daryo vohalari va tog‘ oldi hududlarining o ‘zlashtiri!ishi hamda to‘g ‘onlaming qurilishi bilan bogMaydilar. Yuqoridagi omillarning mavjud boMganligi aniq. Lekin, ulami tashkil etish nazorat va boshqaruvni, hisob-kitobni talab etar edi. Demak, buning uchun yozuvchi mirzalar, hisob-kitobchilar va hukmdorlar zarurati tugMlgan. Mehnat qurollari tayyorlash uchun hunarmandlar faoliyat ko‘rsatgan. Ushbu murakkab tizim xavfsizligini ta’minlash uchun qurolli guruhlar tuzish, hamda ma’lum hududlami mudofaa inshootlari bilan o ‘rab olish kerak boMgan. Shu tariqa jamiyatda ikkita yangi tuzilma- shahar va davlat paydo boMa boshlaydi. Davlat yoki shahar-davlat maMum hududlami o‘z nazoratiga olishi va bu hududlami kengaytirib borishi natijasida chegaralar paydo boMgan. Hududlaming kengayishi va chegaralaming o ‘zgarishi natijasida davlatlar o'rtasida urushlar kelib chiqadi. Chegaralar masalasida ta’kidjash joizki, qadimgi davrlarda ular ko‘p hollarda togMar va dasht hududlar orqali, avrim hollarda esa darvolar oraali o ‘tean. Shuning uchun ham tarixiv 6i
yondashuv shuni talab etadiki, tarixning turli davrlarida davlatlar chegaralari o'zgarib turgan va hozirgi cbegaralarga mutlaqo mos tushmaydi. Turli xalqlar va ularning ajdodlari o 'z davlatchiligining shakllanish boqichini ijtimoiy-iqtisodiy va tarixiy-madaniy vaziyatlarga bogMiq holda turli tarixiy davrlarda bosib o'tdilar. Bizning kunlarimizgacha saqlanib qolgan dastlabki yozma manbalar - “Avesto”, ahmoniylar davri mixxat yozuvlari, qadimgi yunon-rim manbalari qadimgi Sharq va dunyo tarixida birinchi boMib, O 'rta Osiyodagi eng qadimgi xalqlarning nomlarini, alohida joylar, tog'lar, daryolar va koMlaming nomlarini, afsonaviy qahramonlar va podsholaming nomlarini, yurtimiz xalqlarining turmushi, dini, madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tuzumi to'g'risidagi maMumotlami o 'z ichiga oladi. Ushbu yozma manbalar maMumotlarini arxeologik tadqiqotlar natijalari bilan solishtirganimizda ilk davlatlarning paydo boMishi masalalariga ko'pgina aniqlikiar kiritish imkohiyati paydo boMadi.
Bronza davriga kelib aholining ijtimoiy va iqtisodiy hayotida katta o'zgarishlar sodir bo'ldi. Xususan, qadimgi. aholi ishlab chiqarishning maMum bir sohalariga - dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikka ixtisoslashib bordi. Bu jarayon ishlab chiqaruvchi kuchlaming o'sishi va ularning bir yerga to'planishi uchun zamin yaratdi. Qadimgi xo'jaliklarning ixtisoslashuvi, sug'orma dehqonchilikning rivojlanishi, metallning hayotga jadallik bilan kirib kelishi va yoyilishi, hunarmandchilikda turli tarmoqlaming rivojlanishi, o'zaro ayirboshlash va savdo-sotiqning taraqqiy etishi natijasida jamiyat hayotida ijtimoiy- iqtisodiy yuksalish kuzatiladiki, bu yuksalish ilk davlatchilikning asosiy poydevori hisoblanadi. Ahmoniylargacha boMgan davrda ba’zi bir vohalar, asosiy o'troq aholi joylashuvi oMkalari edi. Ularning hududlarida manzilgohlar, sug'orish inshootlari, o'zlashtirilgan yer maydonlari bor edi, Bir qancha shunga o'xshash, daryolar vohalarida joylashgan va umumiy aholi joylashuv hududlari bilan bogMiq boMgan yerlar Baqtriya, So'g'diyona, Xorazm kabi tarixiy viloyatlarni tashkil etgan. E.V. Rtveladzening so'nggi yillardagi (2001) xulosalariga ko'ra, O 'rta Osiyodagi ikki daryo oralig'ida qadimgi davr davlatchilik evolyutsiyasining mil.avv. II ming yillik va milodiy TV asri oralig'idagi vaqtni qamrab olgan bir necha davrlami ajratib ko'rsatish mumkin. Bular quyidagi davrlardir: Birinchi davr - mil.avv. II ming yillikning ikkinchi yarmi - O'zbekiston janubida embrional shakldagi davlatga o'xshash tuzilmaning 62
qaror topishi. Daviatning bunday namunasi ,larqo‘tonda o'z aksini topgan deyish mumkin. Ikkinchi davr - mil.avv. 1 ming yillikning boshi - mil.avv. 539 yil - Baqtriya, So‘g/d. Xorazm kabi tarixiy-madaniy viloyatlarning shakllanishi. Ularda siyosiy hokimiyat toMishining shaxobchali tizimiga ega bo‘lgan daviatning ilk shakllarini ko'rish mumkin. Avesto ma’lumotlari bunga misol bo‘!a oladi. Uchinchi d avr - mil.avv. 539-yil - mil.avv. 330-yil - Ahmoniylar bosqini va 0 ‘rta Osiyoning ahmoniylar davlati tarkibiga kirishi tufayli kelib chiqqan mahalliy davlatchilik rivojianishidagi tanaffus. T o ‘rtinchi davr - mil.avv. IV asr oxiri - mil.avv. 11 asr ikkinchi yarmining boshi - Aleksandr Makedonskiy bosib olishdan boshlab ellinlar siyosiy hukmronligi oxirigacha. Bu davrda mahalliy davlatchilikning tiklanish jarayoni yuz beradi. Mil.avv. IV asr so'nggi choragida Xorazmda podsholik paydo bo'lgan bo'lsa, III asr oxiri - 11 asrda Buxoroda, Dovonda (Farg'ona), So‘g‘dda alohida mulklar shakllanadi. Kcyinchalik butun mulklami birlashtirgan Qang' davlati shakllana boshlaydi. Beshinchi davr - mil.avv. 11 asrning ikkinchi yarmi - yangi eraning I asri boshi - mahalliy davlatiar: Qang’, Xorazm podsholigi, Buxoro, So'g'd, Dovonning mustalikamlanishi va yanada rivojlanishi, Yuyechji davlatining qaror topishi va uning hokimiyatining Gandxargacha yoyilishi. Ushbu mulklarda kumush va mis tangalar zarb qilinishi, mahalliy so ‘g ‘d, xorazm yozuvlarining paydo bo'lishi rivojlangan davlatchilikning asosiy belgilari hisoblanar edi. Oltinchi davr yangi eraning 1 asri boshi 111 asri birinchi yarmi - antik davrda mahalliy davlatchilikning ravnaq topishi. 0 ‘zbekiston janubining konfederativ Yuyechji davlati asosida paydo bo‘lgan Kushon imperiyasi tarkibiga kirishi. Chochda yangi mulkchilikning paydc bo'lishi. Xorazm da Afrig'iylar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi va bu yerda sulolaviy boshqaruvning an’anaviylashuvi. 0 ‘tgan asrning oxirlaridan boshlab hozirgi kunga qadar “Avesto’ ma’lumotlari (viloyatlarning Aryoshayona bo'yicha birlashishi), Gerodoi va Gekatey asarlari (“Katta Xorazm”), shuningdek, Ktesiyning qadimgi Baqtriya podsholigi haqidagi ma’lumotlari va nihoyat, arxeologik tadqiqotlar natijaiari 0 ‘rta Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydc bo‘lishi muammolarini o'rganish uchun asos bo'lgan bo'lishigc qaramasdan, qadimgi davlatiar hududlari, shakllari, boshqaruv tizimi v£ 63
sanasi bilan bog'liq boMgan mavzulaming ko'pgina yo'nal ishlari hamon ilmiy bahslarga sabab boMmoqda. Ko‘pchilik tadqiqotchilar 0 ‘rta Osiyoda
ilk davlatlarning shakllanish va rivojlanish jarayonini ahmoniylargacha boMgan davrda deb hisoblaydilar va rail. aw . IX-VII asrlar bilan belgilaydilar (M.Dunker, V.Tomashek, F.Altxaym, S.P.Tolstov, M.M.Dyakonov, I.M.Dyakonov, V.M.Masson, M.Dandamayev, YA.G‘ulomov, B.A.Litvinskiy, E.Y.Rtvdadze, I.V.Pyankov, A.S.Sagdullayev va boshqalar). Ilmiy adabiyotlar 0 ‘rta Osiyoda ahmoniylargacha boMgan davrda mavjud boMgan quyidagi davlat uyushmalari haqida so‘z yuritadi: l.Aryoshayona - 0 ‘rta Osiyodagi qadimgi viloyatlarning “dahiyosasti” uyushmasi; 2. Aryonam Vayjo - bu ham Aryoshayonadek yoki uning markazi Ariya va MargMyonada boMgan “Katta Xorazm”, yoki Amudaryoning quyi oqimidagi Xorazm davlati; 3. Qadimgi Baqtriya davlati. 4. Ko‘chmanchi qabilalar konfederatsiyasi. • So‘nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar va masalaga yangicha yondoshuv asosida ushbu ro‘yxatga qadimgi So‘g‘diyonani ham kiritish imkoniyati paydo boMdi.
Tadqiqotlar natijalariga qaraganda, davlatchilikning asosiy omillari boMgan jarayonlar so'nggi bronza va ilk temir davriga kelib yanada jadallashadi. So‘g‘diyona hududlariga odamlar eng qadimgi davrlardayoq kirib kelib, tog‘, daryo vohalari, keyinchalik esa dasht hududlariga tarqaladilar. Bu hududlarda mavjud boMgan qulay tabiiy-geografik sharoit, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Shuningdek, chetdan boMgan tashqi ta’simi (iqtisodiy, madaniy-siyosiy va harbiy) ham e’tirof etish lozim boMadi. Mil. a w . IX-VII asrlarga oid tarixiy-madaniy yodgorliklar (ayniqsa qo‘hna shahar xarobalari) So‘g‘diyona hududlarida davlatchilik tarixi aynan mana shu davrdan boshlanganligidan dalolat beradi. Ilk davlatchilik masalasida juda ko‘pIab ilmiy bahslar boMib o'tgan boMishiga qaramay, bu masala hanuz o‘z yechimini topgan deb hisoblanmaydi. Xususan, “Katta Xorazm” (Avesto tilida Xvarizam, qadimgi fors tilida Xvarazmish, qadimgi yunon tilida Xorasmiya) davlatining hududiy joylashuvi va paydo boMgan davri masalalari ham ancha niunozarali mavzu. Arxeologik tadqiqotlar ayrim hollarda yozma manbalar maMumotlarini tasdiqlamaydi. Mil. aw . IX-VIII asrlar Xorazm madaniyati Amirobod nomi bilan mashhurdir. Bu madaniyatning me’morchilik yodgorliklari, asosan, chayla va yarim yertoMalardan iborat boMib mustahkam turar joylar uchramaydi. Xorazm d^i dehqonchilikning 64
rivojidan darak beruvchi yirik sug'orish inshootlari, mustahkam mudofaaga ega boMgan turar joylar (Ko'zaliqir, Ding'alja) mil. avv VI-V asrlarga oiddir. Qadimgi Xorazmning joylashuv hududlari ham ancha munozarali mavzu hisoblanadi. Ayrim tadqiqotchilar (Tarn, Altxaym) ahmoniylargacha xorazmivlar Parfiya chegaralaridan sharqiy yo'nalishda Kopetdog‘ yonbag‘irlarida joylashgan desalar, ayrimlari (Xenning, Gcrshevich) bu davlatning markazi Marv va Hirot atrofida boMib, Kir IJ bosib olganidan so‘ng Quyi Amudaryoga - hozirgi Xorazm hududlariga ko‘chib o‘tgan deydilar. Ayrim tadqiqotchilar fikricha (S.Tolstov, M.Vorobyeva) qadimgi Xorazmning chegaralari hozirgi Xorazm hududlaridan ancha keng boMib, 0 ‘rta Amudaryodagi Qo'shqal’adan boshlab, Orol dengizigacha boMgan hududlami o‘z ichiga olgan. Urnuman, mil. avv. VII asrning oxiri - VI asrda Xorazm davlati mavjud boMganligi aniq. Bu davr Xorazmda quriiish va hunarmandchilik ancha rivojlangan. Tadqiqotlar natijasida bu hududlardan bronza va temirdan yasalgan mehnat hamda harbiy qurollar, sopol urchuqlar, bronza igna, bigizlar, sopol idishlar topilgan. Bu topilmalar qo‘shni MargMyona, Baqtriya va So‘g ‘divona topilmalariga o ‘xshab ketadi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, 0 ‘rta Osiyodagi ilk davlat uyushmalaridan biri Qadimgi Baqtriya davlatidir. Baqtriyaliklaming yurti Surxon vodiysi, A fg‘onistonning shimoli-sharqi, Tojikistonning janubiy hududlarida joylashib, turli yozma manbalarda Baxdi, Baqtrish, Baqtriyona, Baqtriya, Baxli, Baxlika deb tilga olingan. Bronza davridagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojianish (Sopolli, Jarqo'ton, Oltintepa va b.) keyingi davrlarda yanada jadallik bilan rivojlanadi. Natijada mil. avv. IX-VII1 asrlarda Baqtriya hududida harbiy ahamiyatga ega boMgan siyosiy birlashmalar tashkil topadi. Mil. avv. VII1-V1I asrlarga kelib Qadimgi Baqtriya davlati Sharqdagi kuchli davlatlardan biriga aylanadi. Ushbu jarayonni arxeologik va yozma manbalar maMumotlari ham to'la tasdiqlaydi. Ayrim tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, bu davr Baqtriya tarkibiga MargMyona va So'g'diyona ham (tarixiy-madaniy birlik sifatida) kirgan boMishi mumkin. Ma’lumotlarga qaraganda, Baqtriyaning tabiiy boyliklari qadim davrlardayoq Sharq davlatlarida mashhur edi. Buyuk Ipak yoMidan ancha ilgariyoq qadimgi yoMlaming Baqtriya orqali oMganligi bejiz emas. So'nggi yillarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida qadimgi Baqtriya hududlaridagi manzilgohlar va ko‘hna shaharlar soni anchagina ko'paydi. Davlatning poytaxti Baqtra va Qiziltepa, Bandixon 65
kabi ko'plab yodgorliklardan topilgan ko‘p sonli turli-tuman topilmalar bu hududlarda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, shuningdek, o'troq va ko‘chmanchi aholi o'rtasida hamda Yaqin Sharq va Old Osiyo bilan o'zaro iqtisodiy, madaniy aloqalar gurkirab rivojlanganligidan dalolat beradi. Turli manbalardagi So'g'da, So'g'uda, So'g'diyona nomlari bilan mashhur bo'lgan qadimgi tarixiy-madaniy o'lka hozirgi Zarafshon va Qashqadaryo vohalarini o'z ichiga olgan. Ilk temir davri So'g'diyona hududlarida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanish jarayonlarini kuzatish mumkin. Bu rivojlanish jarayoni mil.avv. IX-V asrlargaoid ko'p sonli manzilgohlar va ko'hna shahar xarobalaridagi turli-tuman topilmalar va me’morchilik tuzilish bilan izohlanadi. Пк davlatchilikning eng asosiy belgilaridan bo'lgan ko'hna shahar xarobalari So'g'diyonadan to'rtta (Yerqo'rg'on, Afrosiyob, Uzunqir, Ko'ktepa) topib o'rganilgan bo'lib, ular hozircha O'zbekistondagi eng qadimgi rivojlangan shahar madaniyatini o'zida aks ettiradi. So'nggi 10-15 yil ichida Baqtriya, Xorazm, So'g'diyona va Marg'iyona hududlari dan olingan yangi arxeologik ma’lumotlar ilk davlat uyushmalari paydo bo'lishini yanada kengroq izohlash imkonini yaratadi. Bu ma’Iumotlarga qaraganda ilk temir davri Baqtriya, Marg'iyona, Xorazm va So'g'diyona umumiy jamoaiaridagi asosiy ishlab chiqaruvchi kuchlarni bir necha kichik oiladan iborat uy jamoalari tashkil etgan. Makonlar joylashuvining tashqi belgilari katta oilali uy jamoalari ancha yirik uyushmalarga kirganligidan dalolat beradi. Boshqaruv tartibida katta oilalar jamoasi boshliqlari yoki uy xo'jayinlari, shuningdek, alohida qishloq qo'rg'onlarini boshqaruvchi eski jamoalar katta o'rin tutgan. Har bit katta oila mumkin bo'lgan qarindoshlik aloqalariga qaramasdan alohida uyga, ishlab chiqarish, buyumlariga ega bo'lishgan, o'zining qishloq xo'jaiik mahsulotlari zahiralari va chorvalari bo'lgan yoki o'zini iqtisodiy jihatdan ta’minlay oladigan xo'jalikni aks ettirgan. Mil. aw . VII-VI asrlarda ancha yirik bo'lgan Qadimgi Baqtriya, Xorazm va So'g'diyona davlatlarining aholisi qon-qarindosh bo'lib, bir- biriga o'xshash tilda gaplashganlar va juda yaqin madaniy an’analarga ega edilar. Bu davrda jamiyatning hududiy bo'linishi ko'zga tashlanib, o'troqlashuv jarayoni kuchaydi. Muhim savdo yo'llari bo'yida tayanch istehkomlar qurildi. Turli : qurilishlar bunyod etishda mudofaa inshootlarinmg ahamiyati birinchi o'ringa chiqdi. . O 'm j kelganda shuni alohida ta’kidlash lozimki, o'zbek xalqining ilk davlatchiligi tarixi geografik, . hududiy ma’noda nafaaat
66 D'zbekistonning hozirgi hududi bilan, balki butun O'rta Osiyoda qadimda yuz bergan etnik, madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlar bilan DOgMiq holda talqin etilmog'i lozim. Tarixning qadimgi davrlarida ilk davlatiar orasida va ajdodlarimizning yashash joylari orasida aniq ma’muriy chegaralar yo‘q edi. Qadimgi Baqtriya. Xorazm, So‘g ‘d shegaralari tabiiy bo'lib, yaqin hududlardagi joylaming geografik bo‘luvchisi sifatida dashtlar, cho‘l va togiardan foydalanilgan. Hozirgi kunga qadar to‘plangan arxeologik ma’lumotlar asosida 0 ‘zbekistonda ilk davlatlaming shakllanishi va rivojlanish jarayoni quyidagi davrlar bilan sanalanishi aniqlandi: 1. Bronza davri. Mil. avv. II ming yillikning o'rtalari va ikkinchi yarmi. Unchalik katta bo'lmagan dehqonchilik vohalari asosida (misol uchun Sherobod vohasi) ilk davlatchilik tizimiga o‘tish davri. 2. Bronza asridan temir asriga o‘tish davri. Mil. avv. IX-VI1I asriar. Mayda davlat tashkilotlarining rivojlanishi va harbiy siyosiy uyushmalaming vujudga kelishi. 3.11k temir davri. Mil. avv. VII-V1 asriar. Qadimgi Baqtriya, Xorazm va S o 'g ‘diyona misolidagi davlat uyushmalarining paydo bo‘lishi. 0 ‘zbek xalqi va uning ajdodlari ilk davlatchiligi taraqqiyoti o ‘troq dehqonchilik xo‘jaligi va qadimgi shaharlar tarixi bilan uzviy bog‘liq bo'lgan. Ilk davlatiar tashkil bo'lishida, jamiyat rivojlanishining ichki qonuniyatlaridan tashqari ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning yuqori darajasi- hunarmandchilik, almashinuv va savdoning kuchayib borishi, siyosiy qarama-qarshiliklar va harbiy to'qnashuvlar ham ta’sir qildi. Miloddan avvalgi VI-IV asrlarda 0 ‘rta Osiyo Mil. avv. 555-540-330-yillar 0 ‘rta Osiyoning tarixiy-madaniy viloyatlari ulkan Ahmoniylar davlati tarkibiga kirar edi. 0 ‘rta Osiyo viloyatlari va unga qo'shni bo'lgan hududlaming bosib olinishi, ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy tarixi haqida ko'pchilik olimlar turli yillarda tadqiqot ishlari olib bordilar. Bu tadqiqotlaming aksariyati ahmoniylar Eron hududlari tarixi bilan bog'liqdir. Mavjud ilmiy tadqiqotlar ahmoniylar davri mixxat yozuvlari va ayrim yunon-rim tarixchilarining asarlari hamda arxeologik tadqiqotlar natijalariga asoslanadi. Mil. avv. IX-VI1 asrlarda G'arbiy Eronning ko'pgina hududlari Ossuriya va Urartu davlatlari tarkibiga kirar edi. Mil. avv. VII asming ikkinchi choragiga kelib Eron hududidagi eroniy tilli qabilalar asosida markazi Hamadonda bo‘igan Midiya podsholigi tashkil topadi. Bu 67
davlatning Sharqdagi hududlari O'rta Osiyo chegaralarigacha cho'zilgan edi.
Mil; avv. VI asrning o'rtalarida Midiya podsholigi o‘mida Ahmoniylar davlati paydo boMadi. Ko'pchilik tarixiy adabiyotlarda Kir II ahmoniylar davlatining asoschisi sifatida e’tirof etiladi. Kir H, Kambiz, Doro I, Kserks kabi fors podsholari qadimgi Sharqdagi juda ko'plab mamlakatlar ustidan o‘z hokimiyatini o‘matishni rejalashtirganlar va shunday siyosat olib borganiar. Mil. avv. VI asrning o'rtalarida Kir: II o-zining sodiq lashkarboshlaridan biri boMgan Garpagga Kichik Osiyodagi shahar- davlatlami bosib olishni buyuradi. 0 ‘zi esa 0 ‘rta Osiyo hududidagi viloyatlami (Baqtriya, Xorazm, So‘g‘diyona, MargMyona va boshq.) bosib olishiga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi. Gerodot Kir II ning massagetlarga qarshi yurishi haqida so‘zlar ekan, bu yurishlarning ko'pchiligi haqida to‘xtalmasdan, faqat forslami tashvishga solgan yurishlar haqida eslatib o'tadi. Tarixchining maMumot berishicha, Gaфag Kichik Osiyo shaharlarini birin-ketin bosib olguncha Kir II butun Osiyo xalqlarini bo'ysundiradi va shunda&keyingina Bobilga yurish boshlaydi. Qadimgi dunyo najalliflari Gerodot, Ksenofont, Ktesiy, Yustin kabilarning maMumotlaridan xulosa chiqaradigan boMsak, Kir II mil. avv. 545-539 yillapda SharqiyijEron va 0 ‘rta Osiyo viloyatlarini bosib oladi. Doro I davrida (mil. ;a w . 522-486-yy.) Ahmoniylar sulolasi Hind vodiysidan 0 ‘rta Yer-dengiziga qadar boMgan keng hududda o‘z hukmronligini o'matgan. JHda ko'p sonli davlatlar, viloyatlar, shaharlar va xalqlarni birlashtirgan ahmoniylar saltanati tarixda birinchi yirik dunyo davlati hisoblanadi. Tarixiy manbalaming maMumot berishicha, 0 ‘rta Osiyo xalqlari ahmoniylar bosqiniga; qarshi qattiq kurash olib borganiar. Xususan, massaget qabilalari raaUk&po'maris (Tomiris) boshchiligida forslarning turli hiyla-najra^glar isht^shiga qaramasdan ularning katta qo‘shiniai tor-mor etadilar. Malika To‘maris va massagetlaming harbiy mahorati tufayli bu jangda ahmoniylar hukmdori Kir II ham halok boMadi. Gerodot xabar berishicha, “Bu jang varvarlar (massagetlar) ishtirok etgan janglar orasida eng dahshallisi edi... Kamon o‘qlari tugagach, qo‘l jangi boshlanib nayza va qilich bilan kurashdilar. Qo‘shinlar jangi uzoq vaqt davom etdi. Nihoyat massagetlar g‘alaba qozondilar.” Kir II qo‘shinlarining massagetlar tomonidan tor-mor etilishi mil. aw . 530 yilga to‘g‘ri keladi. Tarixchi Poliyen forslarga qarshi kurashgan Shiroq qahramonligi haqidagi afsona to‘g‘risida xabar beradi. Uning xabariga ko‘ra, sak 68 |
