O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

■eoiit  davri  Markaziy 

wadaniyati  fanda  0 ‘rta  Osiyoda

to‘rtii$fci neolit davri madaniyati debkiritilgan.

D sttu   makenboda  oiib  borilgan 

tadqiqotlar  natijalari  shuni 

&co& 

davriga 

ketih, mezotitning so'nggi bosqichlarida kashf 

di%an IQsk bohafaf 

ш й*

 

fceag tanqriadi 

Parrakchalar,  nayza  va kamon

28

о Ч| I arm ing  uchlari,  pichoqlar,  tesligiclilar,  pannalar,  qirg‘ichlar,  vorma 

toshlar,  o ‘roq  va  boshqa  qurollar  takom illashadi.  Eng  qadimgi  davrning 

dastlabki  davrida  q o 'lg a  kiritiigan  barcha  yutuqlar  bu  davrga  kelib 

yakunlanadi.  N eolit  davri  odamlari 

o'zlarining  tinimsiz  mehnati, 

kuzatuvcharilik  qobiliyati,  ibtidoiy  bilimlarini  safarbar  qilib.  xo‘jalikning 

ilg'or,  unum dor  shaklini  -  dchqonchilik  va  chorvachilikni  kashf  etdilar. 

Geografik  m uhit  va  shart-sharoitning  turli  tumanligi  bu  davr  qabilalarida 

mehnat  qurollari,  uy-ro‘zg‘or  buyum lari,  turar-joylar  va  xo'jaliklam ing 

turlicha  bo'lishiga  olib  keldi.  Xususan,  0 ‘rta  Osiyoning janubidagi  neolit 

davri-qabilalari 

xo‘jalikning 

dehqonchilik, 

chorvachilik 

va 

hunarm andchilik shakllarini rivoj lantirgan  bo Is a ,  shimoldagi qabilalar esa 

tabiiy  sharoitning  noqulayligi  tufayli  uzoq  vaqt  rivojlanishdan  orqada 

qolgan.

Neolit  davrida  qadimgi  ajdodlarimiz  loydan  idishJar  yasab  ularni 

olovda  pishirish  yo‘li  bilan  kulolchilikka  asos  soldilar.  Shuningdek,  ip 

yigirish  asosida  to‘qimachilikni  kashf  etdilar.  Odamlar  yog‘och  va 

qamishdan  qayiq  yasab (qayiqsozlik)  suvda  suzishni  ham  o‘zlashtirdi)ar. 

Xullas,  neolit  davri  yutuqlarga  boy  bo'lib,  o'zidan  ilgarigi  davrlarga 

nisbatan yuksak rivojlanish davri  boidi.

Tadqiqotlar natijalariga qaraganda tosh  va bronza davrlari  o'rtasida 

mis-tosh  (eneolit)  davri  bo'lganligi  aniqlangan.  Bu  davr  metall 

qurollarning  barchasi  bronzadan  qilinmay,  sof  misdan  yasalganligi 

ma’lum.  0 ‘rta  Osiyoda  eneolit  davri  nisbiy  tarzda  mil.  avv.  IV  ming 

yillikning oxiri-IIl  ming  yillikning  boshlarini  o‘z  ichiga oladi.  Bu  davrda 

mis  o'zining  kimyoviy  xossalari  (tez  eruvchanlik,  egihivchanlik)  tufayli 

xo'jalik  hayotda  ustunlik  qila olmadi.  Ishlab chiqarishda avvalgidek  tosh 

qurollar asosiy o‘rinda bo‘lib qoldi.  Shuning  uchun ham bu davr mis-tosh 

asri deb yuritiladi.

Mezolit  oxirida va  neolit davrida terib-termachlab,  ovqat topishdan 

yovvoyi  o'simliklarni  ekish  va  o‘tkazish  yo‘li  bilan  madaniylashtirish 

orqali  vujudga  kelgan  dehqonchilik  eneolit  zamonida  yuqori  xo'jalik 

turiga  aylanib  bordi.  Dehqonchilik  bilan  uy  chorvachiligi  ortiqcba 

mahsulot  yetishtirishga  va  mol  ayirboshlashni  tartibga  solishga  asos 

bo'lgan.  O'rta  Osiyo  hududlarida  quyidagi  yangi  tarixiy-madaniy 

jarayonlar eneolit davri bilan bog'liqdir:

1.Xo'jalikning 

boshqa 

hamma 

turlariga 

qaraganda 

haydama 

dehqonchilikning ustunlik qilishi;

2. Toshdan  ishlangan  qurollar ko'p bo'lgan  holda  mis qurollarning paydo 

bo'lishi;

29

3. Katta-katta jamoalaming  paxsadan  va  xom  g‘ishtdan  tikJangan  katta- 

katta uylari;

4. Kulolchilikda muhim texnika yutug‘i - xumdonlaming ishlatilishi;

5 .0 ‘troqchilik  xo'jaligining  rivojlanishi,  jamoa  birlashmalarining  uylari 

va qurilishida xom g'ishtning paydo bo'lishi;

6 .Turli  hayvonlarning  loydan  yasalgan  va  ona  urug'i  tuzumiga 

(matriarxatga) xos haykalchalari;

7. Rangdor  sopol  buyumlar,  ya’ni  turli  tasvirlar  ishlangan  sopol 

buyumlaming mayjudligi.

Eneolit  davrida  0 ‘rta  Osiyo  aholisining  madaniyati  bir  bosqich 

yuqoriga  ko'tariladi.  Lekin  bu  hududlardagi  qabilalarning  madaniy  va 

ijtimoiy taraqqiyoti bir xil darajada emas edi.

Qadimgi  qabilalar  mis-tosh  davriga  o'tgach,  madaniy,  xo'jalik  va 

ishiab chiqarish taraqqiyotining yangi bosqichi boshlanadi.  Yangi xo'jalik 

turlari  -  dehqonchilik  va  chorvachilik  avvalgidek,  Turkmanistonning 

janubi-g‘arbidagi  qulay  geografik  sharoitda  rivojlanadi.  Bu  paytda  quyi 

Zarafshon  va  Amudaryo  havzalarida  yashovchi  qabilalar  hali  madaniy 

o'simliklar o‘stirishga o'tmagan edilar. 0 ‘rta Osiyoning sharqiy qismidagi 

tog*I i  hududlar  aholisi  xo'jaligida esa  ovchilik  ustun  edi.  Demak,  ilk  va 

rivojlangan  mis-tosh davrida 0 ‘rta Osiyo qabilalarining ijtimoiy-iqtisodiy 

va madaniy rivojlanishida katta farqlar va notekisliklar saqlanib qoladi.

Dasht  va  tog‘  hududlaridan  topilgan  xilma-xil  moddiy  manbalami 

o'rganish  natijalari  (sopol  idishlar,  tosh  qurollar,  hayvonlar  va  qushlar 

suyaklari)  qabilalarning  iqtisodiy  hayotida  qo'shimcha  xo'jaliklar  - 

ovchilik  va  baliqchilik  asosiy  manba  boMganligidan  dalolat  beradi.  Shu 

bilan  birga  dasht  odamlari  tarixida  chorvachilikning  ilk  bosqichi 

boshlanadi  deyish  mumkin.  Lekin neolit davri an’pnalari  o 'z  ahamiyatini 

yo‘qotmagan.  Aholining asosiy  qismi  daryolarning  irmoqlari  sohilida  va 

ko'llar  atrofida yashagan.  Tabiiy  boyiiklar eneolit davri  odamlari  uchun 

hayot manbai hisoblangan.

Eneolit davriga oid muhim yodgorliklar Janubiy Turkmanistondagi 

Anov  va  Nomozgohtepa  hududlarida  aniqiangan.  Bu  yerdagi  uy-joylar 

xom  g‘ishtdan  qurilgan.  Moddiy  topilmalar  orasida  mis  qurollar  tosh 

qurollarga 

nisbatan 

kamchilikni 

tashkil 

etadi. 

Shuningdek, 

bu 

makonlardan  topilgan  guldor sopol  buyumlar kulolchilikning  ham  ancha 

rivojlanganligidan dalolat beradi.  Sirti qora bo'yoqda geometrik chiziqlar 

va hayvon  yoki  qush rasmlari  bilan  bezatilgan  bu topilmalar m il.aw.  IV 

mii% yillikka oiddir.

30

O'zbekiston  hududlarida eneolit davri  yodgorliklari  hozircha yaxshi 

o'rganilmagan.  Mil.  avv.  IV-III  ming  yillik  boshlarida  Amudaryo  va 

Zarafshon  quyi  oqimlarida  Kaltaminor  madaniyati  tosh  qurollari,  sopol 

idishlari  va  uy-joylari  keng  tarqalgan.  0 ‘rta  Osiyoning  shimoli-sharq 

dashtlarida  va  Orol  dengizi  sohillarida  ovchilik,  baliqchilik  va  ilk 

chorvachilik  xo‘jaliklari  rivojlanadi.  Buxoro  vohasidagi 

Lavlakon, 

Beshbuloq  makonlari  va  Zamonbobo  qabristonining  eng  pastki 

qatlamlari  eneolit  davriga oiddir.  Bu  yodgorliklardan  so‘nggi Kaltaminor 

topilmalariga  o‘xshash  sopol  idishlar  bo'laklari  va  chaqmoqtosh  bilan 

birga misdan yasalgan  ignalar va munchoqlar topilgan.

Yuqori  Zarafshonning  Panjikent  shahridan 

15  km  g‘arbda 

joylashgan  Sarazm  qishlog'i  xarobasi  eneolit  davri  dehqonchilik 

qabilalarining 0 ‘rta Osiyoni  shimoli-sharqiga  yoyilganidan  dalolat  berib, 

qadimgi  dehqonchilik  aholisining  dehqonchilik  chegaralarini  ham 

ko'rsatadi.

Umumiy  maydoni  90  gektar  boMgan  Sarazm  qishlog‘i  xarobalari 

I Ota tepalikda joylashib, 4ta davrga boMinadi.  Ular topilmalarga qarab bir- 

biridan  farq  qiladi.  Dastlabki  ikki  davr  eneolit,  keyingi  ikki  davr  esa 

bronza  davriga  oiddir.  Sarazmdan  uy-joy  va  ro‘zg‘or-xo‘jalik  inshootlari 

qoldiqlari  ochib  o'rganilgan.  Bu  yerlardan  sopol  idishlar,  metalldan  va 

toshdan  ishlangan  qurollar,  (jumladan,  tosh  ketmonlar)  zeb-ziynat 

buyumlari ko‘plab topilgan.

Sarazm  moddiy  topilmalarida  Janubiy  Turkmaniston,  Janubiy 

Afg'oniston,  Eron, Hindiston madaniyatlariga mansub buyumlar ham bor. 

Ular  eneolit  davri  qabilalari  o'rtasidagi  keng  madaniy  va  iqtisodiy 

aloqalardan dalolat beradi.

Ibtidoiy tasviriy san’at. Bronza davri yutuqlari 

Yozuv haqida yangi m a’lumotlar

Dunyo  tarixida  ibtidoiy  tasviriy  san’at,  xususan,  g‘orlaming 

devorlariga  turli  tasvirlar  tushirish  so‘nggi  paleoiit  davriga  oiddir 

(lspaniyadagi  Altamir  g ‘ori).  0 ‘rta  Osiyoda  ungurlar  va  qoyatoshlarga 

ishlangan rasmlar mezolit davrida paydo boMadi. Neolit davriga kelib, bu 

san’at  yangi  asosda  rivojlanish  bosqichiga  o'tadi.  Kaltaminor,  Hisor, 

ayniqsa, Joytun madaniyatiga mansub yodgorliklardan ibtidoiy san’atning 

namunalari  topilgan..  0 ‘tmish  tariximizning  xilma-xil  yodgorliklari 

orasida  muhim  ahamiyatga  ega  boMgain  va  0 ‘rta  Osiyoning  togMik 

tumanlarida keng tarqalgan qoyatosh rasmlari  ishlanish usuliga ko‘ra ikki

31

xildir.  Bir  xfflari  bo*yoq  (oxra)  bilan,  ikkinchi  xillari  esa-urib-o'yib 

ishqalash,  chtztsh  usuK  bilan  khlangan  rasmlar  (petrogiiflar)  keng 

tarqalgan.

VHaBnizdagi  qojtfosh  a s m  laming  t a g   nodir 

namunalari 

Zarautsoy,  Sarmishsoy,  Bironsny,  Ko'ksaroy,  Takatosh,  Teraklisoy 

kabilar  bo'lib,  ular  yuzdan  ziyoddir.  Mazkur joylardagi  qoyatoshlarda 

0 ‘zbckistoiming  qadimgi  va  hozirgi  haywooot  olami  vakillarining 

rasralarini  kuzatish mumkin.  Ular boqalar, shcriar va yo'lbarslar,  qoplon, 

tuflriva bo‘rilar,  bug‘u  va jayronlar kabilardir. Rasmlar otasida o'q-yoy, 

qopqon  kabi  narsalar  ham  ko'pchilikni  tashkil  etadi.  Mavjud  qoyatosh 

rasmlari  mazmunan  boy  va  manzarasi  jihatdan  xiima-xildir.  Unda 

odamlar, ov, yirtqich hayvonlar to ‘qnashuvlari manzaralari tasvirlangan.

Respublikamizdagi  eng  qadimgi  rasmlar  Zaraataoyda  bo'lib 

(SunondatyoX  bu  rasmlar  mezolit-neolit,  ya’ni,  miLaw.  VII1-IV  ming 

yiffikfanga oiddir. Qoyatosh tasmlari  orqali 0‘sha davr odamlarining  ov.

t  va  jangmor  quiollarini  bilib  olishimiz  mumkin.  Shuningdek, 

qoyatosh  rasmlar qadimgi  avtodlarimizning gfoynVty qarashlari  va diniy 

e'tiqodlarini  o^iganishda  muhim  ahamiyatga  cgadir.  Undan  tashqari, 

qayatoth aamtfaai mirmwa va maigarahrinmg boyligi bilan ajralib turadi 

иалйаНосвд tanqaladi.  U d d n  anatlar кЫапнЬ vdobi  v ilw i xil  bo'lib, 

M fiflnplr  yadgMWdteang  K r turi  imoblaaadi.  Ulaming  mazmon  va 

m n m n si  Tna'nosidaa  b & b  duqih,  ibtidoiy  yoki  qadimgi  davr 

kishilarining  *D4jalik  hayoti  haqida,  hayvonlarni  ov  qilish,  qo'lga 

ofrgatisfa  va  xonaldlashtirish,  charvadulikai  fMQfdo  bo‘lishi  haqida 

tna'lum tacawurlarga  щga  to'fidm niz mumkin.  Ayni  paytda  qoyatosh 

tasmbri «fttiga nos « f a ta m r i he* № , ular «cqali hie ifatidoiy va qadimgi 

odamlammg san'ati, csfcuik  iae'dodi o‘sha davr auqtti nazaridan ynqori 

darajadabo'lg^igm i bilibolishim iz mumkin.

Ko'pcfciftk  tadqiqotchilar  fikriga  q m p jK tk ,  brmuKung  vrtani 

K idnkO siye va Mcsapolamiya ho*1gpn. Qadimgi M hr,  Mesapotontya, 

Kichik O nyo v a Cronning janubi»g‘art>ida m il a w , IB- f l mmg yiltikning 

boshlaridarivqjfangan jm aiytflseng mrnaq topadL O'rta Osiyoda h r e n a  

l|^ g fm iL  a w . П1 mmg yillifcdan 1 mmg yflHhatig boahiarigacha bo'lgan 

davffla  o ‘z  ichiga oladi.  Tadqiqolchilanring  fifafcaiga qaraganda  bronza 

a n   udhta  katta  xnmologik  davrga:  3k, 

roojlppn 

va  so‘nggi  bronza 

' davrlagga  be'linadL  O'rta Qtiyoniqg  shimalqr ш  ahanpy  hududlarida 

mavjud  bo‘Jgan  b naza  davri  yadgpriikfcri  madaniyati  janubfy 

hndndlanfagi uftraqmadanfeafldan гдиНЬйвай.

32

O'zbekiston  hududida  bronza  davrida  asosan  chorvachilik  va 

dehqonchilik 

bilan 

shug‘ullangan 

qabilalarning 

moddiy-madaniy 

yodgorliklari  Xorazmda  50  dan  ziyod  ochilgan  bo'lib,  Tozabog‘yoh 

m adaniyati  nomi  bilan  mashhurdir.  Bu  madaniyatga  mansub  sopol 

buyumlar  Qozog‘iston  va  Sibir  hududlaridan  topilgan  sopol  buyumlarga 

ancha  o‘xshab  ketsada,  o'ziga  xos  xususiyatlari  bilan  Sharqiy  Yevropa 

chorvadorlari  yaratgan  bronza  davri  Yog‘ochband  madaniyatidan, 

Qozog’iston  va  Sibirdagi  Andronovo  madaniyatidan  ham  farq  qiladi. 

Bunga  asosiy  sabab,  tozabog‘yobliklar  orasida  dehqonchilik  keng 

tarqalgan.

Tozabog‘yob madaniyatiga oid  makonlarning ayrimlaridan qadimiy 

mozorlar  (Ko'kcha),  ko‘pchiligidan  esa  yarim  yertoMa  shaklidagi  uy-joy 

qoldiqlari  ochilgan.  Ulardan  zeb-ziynatlar,  hayVon  suyaklari,  sopol 

idishlar,  toshdan  va  bronzadan  ishlangan  qurollar topilgan.  Tozabog‘yob 

sopol  idishlari  asosan  qo'lda  ishlangan.  Xorazmdagi  so'nggi  bronza 

davriga  oid  yodgorliklar  Amirobod  madaniyati  nomi  bilan  mashhur 

bo‘lib,  mil.  avv.  1X-VIII  asrlarga  oiddir.  Bu  madaniyat  sohiblari 

Tozabog'yob  madaniyati  xususiyatlarini  saqlab,  yarim  yerto‘la  turar-joy, 

sug'orish  inshootlari  izlari  va  qo'lda  yasalgan  sopol  idishlar  bilan 

i/ohlanadi.

Quyi  Zaiafshonntng  bronza  davri  yodgorliklari  Zamonbobo 

madaniyati  nomi  bilan  ataladi.  Bu  davrga  mansub  yodgorliklar  orasida 

Zamonbobo ko‘li  yoqasidan topilgan qadimgi qabriston  ayniqsa, diqqatga 

sazovordir.  Qabrlar  yakka  va  jufl  qabrlar  bo‘lib,  dafii  etish  jarayonida 

ko'mish  marosimlariga  amal  qilingan.  Qazishmalar  jarayonida  erkaklar 

qabrlaridan  o'q-yoy  poykonlari,  pichoqlar,  pichoqsimon  tosh  qurollar  va 

turli  shakldagi  sopol  idishlar,  ayollar  qabrlaridan  sopol  idishlar,  bronza 

ko‘zgu,  upadon,  surmadon  kabi  pardoz  buyumlari  va  yarim  qimmatbaho 

toshlardan turli shaklda ishlangan munchoq va marjonlar topilgan.

Zamonboboliklar 

chaylasimon 

kulbalarda 

istiqomat 

qilib, 

dehqonchilik  va  xonaki  chorvachilik  bilan  shug‘ullanganlar.  Topilgan 

ko'plab  mehnat  qurollari,  boshoqli  o'simliklar  qoldiqlari  va  hayvonlar 

suyaklari shundan dalolat beradi. Shuningdek, zamonboboliklar jamoasida 

hunarmandchilikning turli tarmoqlari, xususan, kulolchilik, bronzani eritib 

undan  har  xil  ashyolar  yasash,  ayniqsa  toshni  ishlash  texnikasi  ancha 

iivojlangan.

Zamonbobo  madaniyati  janubdagi  o'troq  dehqonchilik  jamoalari 

ta’sirida  shakllangan.  Bu  maidaniyat  xonaki  chorvachilik  va  motiga 

(ketmoncha) dehqonchiligi bilan  kun  kechirgan Buxoroning tub aholisiga

mansubdir.  Bronza davrida Buxoro vohasining daryo adoqlarida endigina 

dehqonchilik  va  xonaki  chorvachilik  bilan  shug‘ullanuvchi  ilk  qishloqlar 

paydo  bo'lib,  ular  yarim  yerto'la  va  shox-shabba  yengii  chaylalardan 

iborat  turar joylardan  tashkil  topgan.  Bularda  uy  hunarmandchiligining 

misgariik,  toshtaroshlik,  to'qimachilik  kabi  turlari  mavjud  boMsada, 

ammo  hali  ular  kasb-hunarning  rivoj  topgan  darajasiga  yetib  bormagan 

edi.

O'zbekistonning  janubidagi  bronza  davri  yodgorliklari  qadimgi 

sug'orish  hududlari  -  Ulonbuloqsoy,  Sherobod,  Bandixon  va Mirshodida 

topib tckshirilgan. Ular Sopolli m adaniyati nomi bilan mashhurdir.

Sopollitepa  markazidan  to'rtburchakli  istehkom,  istehkom  ichida 

turar-joylar  va  xo'jalik  xonalari,  hunarmandchilik  ustaxonalari  uchta 

madaniy  qatlamdan  iborat  ekanligi  aniqlangan.  Sopollida  quriiish, 

hunarmandchilik va iqtisodiy munosabatlar ancha rivoj topgan. O'choqlai 

turar  joy  xonalari  ichidagi  devor  ichiga  o'matilgan.  Asosiy  quriiish 

ashyosi paxsa va xom g'ishtdir.

Sopol litepadagi  turar-joylar  tagidan  bronza  davri  qabristoni 

ochiigan.  Ko'pchilik  qabrlar  yakka  qabrlar  bo'lib,  jamoa  qabrlari  ham 

uchraydi.  Ayollar  qabrlarida  asosan  sopol  va  bezaklar  topilgan  bo'lsa, 

erkaklar qabrlaridan  asosan sopol,  mehnat  va jangovar qurollar topilgan. 

Sopol  topilmalar  deyarli  naqshlanmagan  bo‘lib,  kulolchilik  charxida 

tayyorlangan.

Mil.  aw .  II  ming  yillikning  boshi  va  o'rtalariga  oid  Sopollitepa 

aholisining  xo'jaligi  dehqonchilik  va  uy  chorvachiligiga  asoslangan. 

Shuningdek, daryo toshlaridan va qumtoshdan ishlangan yorg'uchoqlar va 

hovonchalar  ham  ko'plab  uchraydi.  Bu  topilmalaming  barchasi 

Sopollitepada  dehqonchilik  ancha  riyojlanganidan  dalolat  beradi. 

Tadqiqotchilaming  fikricha, 

Sopollitepa  hozircha  0 ‘zbekistondagi 

dastlabki eng qadimgi dehqonchilik qishlog'idir.

Amudaryoning  o'ng  qirg'og'ida  shakllangan  Sopollitepa -   bronza 

davridagi  daryodan  kechuv  yo'lini  himoya  qiiuvchi  mustahkam  oldingi 

istehkom  (forpost)  sifatida  paydo 

bo'lgan. 

Keyinchalik  o'troq 

dehqonchilik jamoalari  shimoliy  chegaralarining  kengayishi  munosabati 

bilan  Sopollitepa  o'zining  ilgarigi  ahamiyatini  yo'qota  boshlaydi  va 

bo'shab qoladi. Asosiy maricaz vazifasi  esa tog‘ darasidan chiquvchi yo'l 

ustidagi mustahkam qal’a sifatida paydo bo'lgan Jarqo*tonga o'tadi.

Mil.avv.  II  ming  yillikning  o'rtalariga  kelib  Jarqo'ton  o'sha 

hududlardagi  dehqonchilik  bilan  shug'ullanuvchi  aholi  qabilalari 

uyushmalarinii^ 

mustahkam  istehkomiga  aylanadi.  Aynan  mana  shu

34

istehkom  orqali  Hisortog*  oldi  vohalari  va janubiy Tojikistonning g'arbiy 

liududlariga  shimoldagi  aholining  ko'chishlari  bo'lib  o‘tadi.  Bu 

hududlardan  topilgan  yodgorliklar topografiyasi  va  ularni  davlatlashtirish 

ushbu 

jarayon  izchillik  bilan  boMib  o'tganligini  ko‘rsatadi.  Bu 

jarayonning  rivojlanishi  mil.avv.  U  ming  yillikning  ikkinchi  yarmi 

Amudaryoning  o‘ng  qirg‘og‘idagi  o'troq  dehqonchilik  turmush  tarzi 

kcchiruvchi  aholi  manzilgohlarida  aholi  sonining  o'sishi  va  ishiab 

chiqaruvchi kuchlarning taraqqiyoti uchun ham keng imkoniyatlar yaratdi.

O'zbekiston  hududida  chorvador  qabilalarga  mansub  bronza  davri 

qabristoni  Samarqand yaqinidagi Mo'minobod qishlogMdan topilgan.

Quyi  Qashqadaryodagi  Gujayli  qabristonidan  chorvachilik  va 

dehqonchilik  qabilalariga  tegishli  bo'lgan  ashyolar,  Farg'ona  vodiysi 

Yangiariq  hududidan  dehqonchilik  buyumlari  va  dehqonchilik  bilan 

bogMiq  qoyatosh  suratlar,  Chustdan  hunarmandchilik  va  dehqonchilikka 

oid buyumlar ko'plab topilgan.

Bu  davrda  hunarmandchilik  sohasida  ham  katta  yutuqlar  qo'lga 

kiritiladi.  Xususan,  kulolchilik charxida tayyorlangan  sopol  idishlar  keng 

tarqaladi.  Bunday  idishlar qo'lda ishlangan  sopollardan  ancha farq  qilib, 

asosan  dehqonchilik  madaniyati  uchun  xosdir.  Kulolchilik  charxining 

hunarmandchilikka keng  kirib  kelishi,  sopolchilik  ishiab chiqarishi  yangi 

texnikasining  yaratilishiga  sabab  bo'lib,  keyinchalik  ixtisoslashgan 

hunarmandchilikka o'tishning asosiy omillaridan biri bo'lib xizmat qildi.

Mil.  avv.  И  ming  yillikka kelib  O'zbekistonning dasht  hududlariga 

chorvador  qabilalar  kelib  o'masha  boshlaydilar.  Ulaming  makonlaridan 

topilgan  moddiy  manbalar  Janubiy  Qozog'istonning  cho'llaridagi 

Andronov  madaniyatiga o'xshab ketadi.  Dasht  qabilalari tarqalganligidan 

ayniqsa, sopol  idishlar. metall buyumlar va chorvador qabilalarga mansub 

qadimgi  qabrlar tuzilishi  dalolat beradi.  Bu  o'rinda tadqiqotchilar bronza 

davridayoq  O'rta  Osiyo  hududlarida  maMum  darajada  etnik  madaniy 

jarayonlar bo'lib o'tgan degan fikmi ilgari suradilar.

Bronza davrining  xo'jalik sohasida erishgan  eng  katta yutuqlaridan 

biri qadimgi dehqonchilikning keng yoyilishi  va mil. avv. И ming yillikda 

chorvachilikning  dehqonchilikdan  ajralib  chiqishidir.  Metall  qurollar 

qadimgi  ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni  tezlashtirgani  tufayli  O'rta  Osiyo 

dasht  va  tog'  oldi  hududlarida  yashagan  aholi  boshqa  aholidan 

(dehqonlardan)  ajralib  chiqadi  va  asosan  chorvachilik  bilan  mashg'ul 

bo  ladi.  Bu  tarixiy  jarayon  -  kishilik  jamiyati  taraqqiyotidagi  dastlabki 

yirik mehnat taqsimoti edi.

35

Bu  davr  maozilgohlarini  o'rganib,  bu  davrda  ikki  xil  madaniyat 

hukm  surgan  deyish mumkin. Birinchisi - qadimgi  qabilalar dehqonchilik 

uchun  qulay  yerlarga  joylashib  yuksak  dehqonchilik  madaniyatini 

yaratgan  bo‘lsalar,  ikkinchisi  -  xuddi  birinchi  madaniyat  sohiblari 

darajasida  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarga  ega bo'lgan  hplda  dasht  va tog' 

oidi yaylovlarda chorvachilik madaniyatini yaratganlar.

Bronza  davri  O'rta  Osiyoning  ijtimoiy  tuzumida  ham  o'zgarishlar 

sodir bo'lib o'tdi. Urug'chilik tuzumi bu davrda ham davom etdi; Ammo, 

bu  davrda  ona  urug'ining  mavqei  yo‘qolib  bordi.  Metall  eritish  va 

xo‘jalikning  rivojlanishi natijasida jamiyatda erkaklar  mehnat  va mavqei 

birinchi  darajali  ahamiyatga  ega  bo‘lib  bordi.  Natijada  jamiyat 

taraqqiyotida, 

dehqonchilik, 

chorvachilik, 

ovchilik 

va 

hunarmandchilikning 

rivojlanishida  erkaklar  yetakchilik 

qiladilar. 

Xotinlar  erkaklar  ishlab  chiqargan  narsalarni  iste’mol  qilishda  ishtirok 

etsalar ham,  unga egalik  qilishdan mahrum  boMadi lar.  Ishlab chiqarishda 

hukmronlik qilish shu tariqa erkaklar qo'liga o‘tadi va ona urug‘i  tuzumi 

o‘mini ota urug'i (patriarxat) tuzumi egallaydi.

0 ‘rta Osiyo hududlarida yozuv yaqin kunlarga qadar mil.avv.  V-iV 

asrlarda  paydo  boMgan  deb  kelinar  edi.  So'nggi  yillardagi  tadqiqotlar 

boshqacharoq  xulosalar  bermoqda.  Xususan,  2000  yilda  Janubiy 

Turkmanistondagi  Gonurtepa  qo‘hna  shahrida  ochiigan  qabrlaming 

biridan  mil.aw.  Ill  ming  yillikka  oid  o‘yma  sopol  muhr  topildi.  Unda 

mixxat yozuvlar bor edi. Janubiy Turkmaniston qadimiyatining bilimdoni 

V.  Sarianidi  va  amerikalik  mutaxassis  T.  Sharlachlaming  fikricha,  bu 

xildagi muhrlar faqat podsho atrofidagi, podsho saroyiga yaqin shaxslarga 

tegishli  boiishi mumkin.  Mesopotamiyadagi Sargon muhrlarini (mil.avv. 

2250-2200  yy.)  eslatuvchi  Gonurtepa  muhri  mahalliy  xom  ashyodan 

tayyorlangan  bo'lib,  undagi  mixxat  yozuvlar  «Lukaks  xo'jalik  va qullar 

hukmdori»,  deb  o'qildi.  Ushbu  yozuv  bu  yerdagi  bronza  davridayoq 

yaldca  hukmdor  boshqaruvi  va  Mesopotamiya  bilan  o'zaro  aloqalardan 

dalolat beradi.

Shuningdek, 

so'nggi 

arxeologik 

ma’lumotlarga 

ko'ra, 

0 ‘zbekistonning  janubidan  ham  piktografik  belgi-yozuvlar  topilgan. 

Tadqiqotchi  Sh.  Shaydullayevning  fikricha,  Jarqo'ton  yodgorligidan 

sopollarga  bitilgan  47  ta  belgidan 

iborat  yozuvning  topilishi 

ajdodlarimizning  bronza  davrida  piktografik  yozuvni  yaratgani  va  o'z 

fikrini turli bclgilarda ifodalaganini ko'rsatadi. Shuningdek, Sheroboddagi 

G'oz qishlog'i yonidagi  ilk temir asriga oid yodgorlikdan tosh o‘g‘ir (keli) 

topilgan bo'lib, uning sirtida umumiy soni  14  ta bo'lgan piktorafik belgi-

36

vozuv  mavjud.  Sh.  Shaydullayev  bu  bclgini  Misr  iyeroglifikasi  bilan 

solishtirib ulardan biri  «haqiqat», yana biri esa dunyoning aylanishi, ya’ni, 

«charxpalak»  deb  o'qilishi  mumkinligini  taxmin  qiladi.  Xuilas,  bronza 

davri  va  uning  oxirlariga  kelib  oMkamiz  hududlarida  yozuv  paydo 

bo'lganligi  ilmiy  asoslanmoqda  hamda  keyingi  tadqiqotlar  bu  masalaga 

yanada oydinlik kiritishi shubhasizdir.

3-m avzu. C)‘zbck xalqining etn ik  shakllanishi.1

Etnogenez va uni o‘rganish  masalalari

Hozirgi 

kunga 

kelib, 

Respublikamizda 

milliy-ma’naviy 

qadriyatlami  tiklash  va  rivojlantirish,  milliy  mafkura  g'oyalarini 

fuqorolarimiz  ongiga  yanada  chuqurroq  singdirish  va  yanada  teran 

anglatish  kuchayib,  0 ‘zbekiston  xalqlarining  o‘z  o‘tmish  va  kelib 

chiqishiga  qiziqishi  ortib  bormoqda.  Xususan,  o‘zbek  xalqining  etnik 

tarixi,  uning  xalq  sifatida  shakillanishi  masalalari  dolzarb  ekanligi 

yurtboshimiz  l.A.Karimovning  ‘Tarixiy  xotirasiz  kelajak  yo‘q“  asarida 

(1998)  har  tomonlama  asoslab  berildi.  Bu  yo‘nalishda  tarixchilarimiz 

oldiga  yechimi  hayotiy  zarur  boMgan  vazifalar  qo‘yildi.  Jumladan, 

yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “Movaraunnahr sarhadlariga uzoq tariximiz 

davomida  ne-ne  bosqinchilar  kirib  kelmagan,  ko‘p  yillar.  balki,  asriar 

davomida yutrimizda ne-ne o‘zga sulolalar  hukmronlik qiimagan deysiz... 

Erondan  Ahmoniylar,  Yunonistondan  Aleksandr  keldi,  Arabistondan 

Qutayba,  Mug‘ulistondan  Chingizxon  keldi,  rus  istilochilari  keldi.  Lekin 

xalq qoldiku?..., ana shunday har tomonlama mudhish, chetdan qaraganda 

xalqimiz,  uning  madaniyati,  milliy  tafakkuri,  urf-odatlari,  turmush tarzi, 

hech  bir  mubolag‘asiz  aytish  mumkinki,  nasl-nasabi  yo‘q  boMib  ketishi 

kerak  bo'lgan  sharoitda  baribir,  qator  yo‘qotish!ar  bilan  bo‘Isa  ham, 

millatimiz  o‘zligini  saqlab  qololdimi,  yo  yo‘qmi?  Olimlarimiz  ana  shu 

savolga javob bersinlar”.

Etnogenez yoki birorta xaiqning kelib chiqish tarixi  masalalari  tarix 

fanining yutuqlari  bilan chambarchas  bogMiqligi  ko'pchilik  tadqiqotchilar 

tomonidan  e’tirof  etilgani  maMum.  Ammo,  tarix  fanining  boshqa 

yo'nalishlariga  (arxeologiya,  etnografiya,  antropoliya  va  bosh.)  nisbatan 

0

‘zbek  xalqi  etnogenezi  hamon jiddiy  tadqiqotlar  talab  etadi.  Etnogenez 

va  etnik  tarix  masalalari  tarixiga  nazar  tashlaydigan  boMsak,  bu

1 Ushbu  mavzunt  tayyorlashda  KSH.Shoniyozovning  yangi  chop etilgan  ma'hjmotlaridan 

foydalamlrii

37

yo'nalishdagi  ayrim  kuzatishlami yunon, xitoy, rim, arab, croniy va turkiy 

tillarda  yozilgan  qadimgi  hamda  o‘rta  asr  mualliflari  va  sayyohlari 

asarlarida  uchralish  mumkin.  Ular  o‘z  asarlarida  xalqlarning  tashqi 

qiyofasidagi  umumiylik,  ba’zi  urf-odatlaming  yaqinligi  va  tillarning 

o‘xshashligini  ta’kidlaganlar.  Ammo  ular  bu  jarayonlaming  as! 

sabablarini  ochib  bera olmaganlar.  X1X-XX  asr boshlarida olib  borilgan 

tadqiqotlar  nisbatan  samaraii  bo‘lishiga  qaramay,  bu  tadqiqotlar  harr. 

xalqlarning  etnik  kelib  chiqishi,  madaniyati  va  tillaridagi  o'xshashlik 

sabablari va mohiyatini to‘la ochib bera olmadi.

So'nggi  20-25  yil  ichida  Respublikamiz  hududlarida  olib  borilgan 

arxeologik, 

antropologik 

va 

etnografik 

tadqiqotlar 

natijaiarini 

umumlasbtirgan  antropolog  olim  T.Q.  Xo'jayov  har  bir  xalqning 

etnogenezini  o'rganishda  quyidagi  tamoyillarga  asosiy  e’tibor  berishni 

taklif etadi:

1) biror xalqning kelib chiqishi  tarixi  ko‘p qirralik jarayon  bo'lib, u 

o'z ichiga shu  xalqning madaniyati  va  ijtimoiy tuzilmasi,  uning  biologik

tfiirtittg jamiyatda tatgaR o'mini tushunish, tili  vu o'zligini 

tanishni qamrab oladi;

2)  etnogenez  masalasiga  bir  tomonlama  qarab,  uni  soddalashtirish 

bilan chegaralanib qolmasdan, shu xalqning kelib chiqish tarixida ma’ lum 

ahamiyat kasb etgan barcha tarkibiy qismlar ham e’tiborga olinishi shart;

3) etnogenez murakkab va uzoq davom etgan jarayon.  Binobarin, bu 

jarayonni bosqichma-bosqich tiklash maqsadga muvofiqdir.

Shuningdek, A.A. Asqarov o'zbek xalqi etnogeneziga bag'ishlangan 

so'nggi  yillardagi  (2002-y.)  ishlaridan  birida har  bir xalq  etnogenezi  va 

etnik  tarixini  o'rganishda  quyidagi  nazariy  va  ilmiy  metodologik 

tamoyillarga amai qilish talab etilishini ta’kidlaydi:

birinchidan,  etnogenez  va  etnik  tarixni  o'rganishda  tadqiqotchi 

birinchi  navbatda  o'rgananyotgan  xalq  etnogenezisi  qachondan 

boshlanganligini  aniqlab  olmog'i  kerak.  Chunki  etnos  faqat 

kishilik  jamiyati  taraqqiyotining  ma’lum  bir  bosqichida  paydo 

bo'ladi.  Etnogenezning  boshlang'ich  nuqtasi  esa  etnosning 

qadim  zamonlarda  yashagan  «ajdodlariga»  borib  taqaladi.  Bu 

jarayon mil.avv. II ming yillik oxirlarida yuz berdi.

Ikkinchidan,  etnos  bu  biologik  hosila  emas,  balki  ijtimoiy 

hodisadir.  U  kishilik  taraqqiyoti  ma’lum  bir  bosqichining 

hosilasidir.  Etnos  o'zining  shakllanish  jarayonida  bir  xil 

sabablarga ko'ra uning tarkibiga yangidan-yangi  etnik qatlamlar 

qo'shilib  boradi.  Yer  yuzining  barcha  xalqtari  kelib  chiqishi

38

jihatidan  ko'p  etnik  qatlamlidir.  Darhaqiqat,  o'zbek  xalqi 

etnogenezining  ilk  bosqichlaridan,  to  xalq  sifatida  sbakllanib 

bo'lguniga  qadar  uning  asosiy  tarkibini  tashkil  etgan  mahalliy 

(avtoxton) 

so'g'du-xorazmiy 

va 

qadimgi 

turkiyzabon 

qatlamlardan  tashqari  o'ziga  turli  davrda  har  xil  miqdorda 

mahalliy  va tevarak atroflardan kelib qo'shilgan etnik guruhlarni 

singdiribyubordi.

- 

Uchinchidan,  har  bir  xaiqning  etnik  tarixini  o‘rganish,  etnik 

birlikning  shakllanish  jarayonini  ilk  bosqichidan  boshlashni 

taqozo etadi.  Chunki  etnik birlikning paydo bo‘lishi,  rivojlanishi 

va  uning  ctnosga  aylanishi  juda  qadim-qadimgi  zamonlardan 

boshlanib  hozirgi  kungacha  davom  etayotgan  butun  bir  tarixiy 

jarayondir.

-  To'rtinchidan, har bir xaiqning etnik tarixi bilan shug‘ullanganda 

nafaqat  etnik  birlikning  boshlang'ich  jarayonini,  balki  uning 

keyingi  davrlarini,  unga  xos  muhim  etnik  belgi  va  alomatlami 

aniqlab, o‘rganib borish talab etiladi.

-  Beshinchidan,  etnogenetik jarayonni  o‘rganishda  masaJaga  har 

tomonlama  yondoshish,  ya’ni  etnogenezga  aloqador  fan 

yutuqlaridan  foydalanish  muammo  yeehimiga  obyektiv  ilmiylik 

bag‘ishlaydi. 

Etnogenez 

muammolarini 

hal 

etishda 

foydalanilayotgan 

birlamchi 

manbalaming 

nisbati 

va 

xususiyatini  bilish  muhimdir.  Bu  manbalar  antropologiya, 

arxeologiya,  etnografiya,  yozma  yodgorliklar,  tilshunosliL 

epigrafika va boshqalardir.

Yuqoridagi  tamoyillarga to‘la  rioya qilingan  holdagina,  ayrim  xalq 

etnogeneziga oid  muammolarni  ilmiy  nuqtai  nazardan  mukammal  va har 

tomonlama ocbib  berish  imkoniyati  paydo  bo'ladi. Ammo 0 ‘rta Osiyoda, 

xususan  0 ‘zbekiston  hududlarida  qadimgi  davrlardan  sodir  bo'lib 

kelayotgan  etnik  jarayonlami  har  tomonlama  yoritishdan  avval  ayrim 

fanlar sohasida qo'lga  kiritilgan  yutuqlarni  oxiriga yetkazish  bilan  undan 

boshqa soha  mutaxassislari  ham  foydalanishi  mumkin  bo'lgan darajasiga 

chiqarish  maqsadga muvofiqdir.  So'nggi  yillardagi  arxeologik  izlanishlar 

qadimgi  aholining  moddiy  va  ma’naviy madaniyati,  uning turmush tarn, 

uy-ro‘zg‘or  ashyolari,  an’anaviy  xo'jaligi  va  boshqalar  haqida  muhim 

maMumotlar  olish  imkonini  berdi.  Bu  jarayon  esa  yangi  antropologik 

ma’lumotlar to'plash va ularni tahlil etishga asos bo'ldi.

Etnogenez jarayoni turli  xalqlarning  ajdodlari tarixidan  boshlanadi. 

0 ‘zbek xalqi ajdodlarining tarixi juda katta tarixiy davmi  o‘z ichiga oladi.

39

Uzoq  tarixiy  taraqqiyot  yoMida  ajdodlarimiz  murakkab  etnogenez 

jarayonlarini  boshdan  kcchirganlar.  Bu jarayonlar antropologik qiyofalar, 

qabilalar,  xalqlar va elatlarning  aralashib  ketishi,  madaniy  an’analaming 

qo‘shilib yangi asosda rivojlanishi bilan uzviy bogMiq boMgan.

Tarixiy  adabiyotlardan 

bizga 

ma’lumki, 

fanning 

ko‘pgina 

tarmoqlariga,  jumladan,  xalqlar  haqidagi  fanga  bundan  2-2,5  ming  yil 

ilgari  qadimgi  Yunonistonda  asos  solingan.  Shuning  uchun  ham 

zamonaviy  fanda  yunon  tilidan  olingan  so‘zlar  ko‘p  uchraydi.  Bunday 

so‘zlami  xalqlar  haqidagi  fanlarda  ham  uchratish  mumkin.  Qadimgi 

yunonlarda  “xalq“  tushunchasini  ifodalovchi  bir  necha  so‘zlar  boMgan. 

Shulardan  biri  “demos”  boMib,  bu  so‘z  orqali  aholining  asosiy  qismi 

tushunilgan  (mas.  “demokratiya”-”xalq  hokimiyat!”  “demografiya”- 

’’xalqlami  ta’riflash”  va  boshq.).  Shunday  so‘zlardan  yana  biri  “etnos” 

boMib,  aynan  tarjimasi  “xalq“  demakdir.  Etnografik  tadqiqotlar 

natijalariga  ko‘ra,  har  qanday  etnos  o‘z.  shakllanishining  dastlabki 

pallasida  bir-biri  bilan  iqtisodiy  jihatdan  o‘zaro  bogMiq  odamlar 

jamoasidan iborat boMadi.

Ayrim  etnoslarni  bir-biridan  farqlovchi  muhim  belgilaridan  biri  bu 

madaniy  xususiyatlardir.  Bu  xususiyatlami  har  bir  xalq  o‘z  tarixiy- 

madaniy  rivojlanish  jarayonida  o‘zlashtiradi  va  avloddan  avlodga 

qoldiradi.  Fanda bu jarayon  “etnik  an’analar” deyiladi.  Bunday an’analar 

har  bir  xalqning  ijtimoiy-iqtisodiy  va  tabiiy  geografik  shart-sharoitlari 

bilan  bogMiq  boMgan  u  yoki  bu  tarixiy  davrlarda  shakllanadi.  Etnosni 

qisqacha  qilib,  uyushgan  til-madaniy  jamoasi  deyish  mumkin.  Ilmiy 

adabiyotlarda  “etnik jamoa”  degan  so‘z  ham  ko‘p  ishlatiladi.  Faqatgina 

alohida  xalqlami  emas,  balki  ularning  kelib  chiqishida  qarindoshchiligi 

boMgan guruhlami ham etnik jamoa deb atash mumkin.

Tadqiqotchilarning  fikricha,  qarindosh-urug'chilik  etnik  jamoalari 

asta-sekinlik bilan  urug‘ jamoalariga aylanib boradi.  Urug‘-birga yashab, 

hamkorlikda  mehnat  qilgan  qarindoshlar  uyushmasi  boMib,  ma’lum 

xalqlarning  etnik  shakllanishidagi  dastlabki  bosqichlardan  biri  sifatida 

muhim ahamiyatga ega bo‘ ldi.