O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

F.Ratsel o‗zining shoh asari bo‗lmish «Siyosiy geografiya» («Politische 
Geographie» 1897), «Davlatlarning makoniy o‗sish qonunlari» (1897), «Dengiz 
xalqlar qudratining omili sifatida» (1900) asarlarida o‗z geosiyosiy qarashlarini 
bayon etadi. Fridrix Ratselni garchi ―geosiyosat‖ atamasini asarlarida ishlatmasa 
ham, u birinchilardan bo‗lib geosiyosiy uslubda fikr yuritganligi uchun geosiyosat 
fanining otasi deb nomlanadi.
Fridrix Ratsel, taniqli nemis geografi va ushbu fanga asos solgan birinchi 
geosiyosatchi. Maktabni tugatgandan so‗ng, u Karlsrue Universitetida tabiiy fanlar 
bo‗yicha ma'lumot oldi. Keyin u Geidelberg universitetining geografiya fakultetini 
tugatdi, u yerda uning o‗qituvchisi va boshqalar taniqli geograf E.Gekkel edi. 
Ratselning siyosiy geograf va geosiyosatchi sifatida rivojlanishiga I. Kant, Charlz 
Darvin va ijtimoiy darvinistlar, shuningdek K. Ritter, A. Gumboldt, G. Spenser, F. 
Tennis g‗oyalari katta ta'sir ko‗rsatdi.
1870 yilda Ratsel Frantsiya-Prussiya urushida ko‗ngilli sifatida qatnashdi va 
hattoki Temir xoch bilan taqdirlandi. Harbiy harakatlar tugaganidan keyin u 
geografiyaga qaytdi. U Xitoyda demografik vaziyat to‗g‗risida dissertatsiya 
tayyorladi va himoya qildi (1876), Yevropa va Amerikada ko‗plab sayohat qildi, 
geografik muhitning turli jamiyatlarning hayoti va rivojlanishiga ta'sirini o‗rganib 
chiqdi. XIX asrni 80-yillarning o‗rtalarida Ratsel dastlab Myunxen Texnik 

---

32 
institutida, so‗ng Leypsig universitetida o‗qitishni boshladi, u yerda u vafotiga 
qadar ishladi.
Ratsel hech qachon hukumatning siyosiy lavozimida ishlamagan va uni 
jamoatchi siyosatchi deb ham atash mumkin emas. Lekin u har doim o‗ng millatchi 
pozitsiyasini egallab, siyosat bilan qiziqar edi. 1891 yilda u Pangerman ittifoqiga 
qo‗shildi va Yevropaning etnik nemislar yashagan barcha yerlarini Germaniya 
imperiyasiga qo‗shilishini, shuningdek Sharqiy Afrika va Janubiy hududlarini o‗z 
ichiga olgan mustamlaka imperiyasini yaratishni nazarda tutgan pangermanchilik 
geosiyosatini shakllantirishda faol ishtirok etdi
1
. 
Nemis geosiyosatchisi Otto Maullyuning fikricha, geosiyosatni Ratselsiz 
tasavvur etib bo‗lmaydi. U o‗z asarlarida siyosiy geografiyadan bahs etadi va bu 
boradagi asosiy ilmiy ishi ham ―Politische Geographie‖ deb nomlanadi. Uning 
ta‗kidlashicha, har qanday xalqning manfaatlari zamin ustida kechadi. Shu bois 
zaminda joylashgan ma‗lum bir hududlar tarix harakatini ko‗rsatuvchi bosh vosita 
sanaladi. Davlatlar muayyan hududlar ko‗rinishida zaminda aks etadi. Zamin 
abadiy bo‗lishi mumkin, hududlar (davlatlar) o‗zgarib turadi. "Davlatlar misoli 
tirik organizm" bo‗lib ularning o‗zagi "zaminiy asos"da bir - biri bilan tutashadi.
Davlatlarning zaminda paydo bo‗lishi uchta asosiy omil bilan bog‗liq. Bular 
- hududiy relyef, hududiy masshtab va muayyan turmush tarzga ega xalqlar. Shu 
asosda, ya‗ni ob‗yektiv geografik makon va sub‗yektiv umuminsoniy qadriyatlarni 
o‗zida aks ettirgan davlat siyosati shakllanadi. Risoladagi davlat bo‗lish uchun, - 
deydi F.Ratsel, - avvalo davlatda geografik, demografik va etnomadaniy 
parametrlari o‗zaro uyg‗unlashmog‗i kerak. 
F. Ratsel ―Davlatning fazoviy o‗sish qonunlari‖ (1896) asarida davlatlarning 
fazoviy o‗sishining ettita asosiy qonunlarini shakllantirgan, ularning aksariyati shu 
paytgacha o‗z ahamiyatini yo‗qotmagan:
1) makon millat madaniyati o‗sishi bilan o‗sib boradi.
2) davlatning o‗sishi g‗oyalar, savdo-sotiqning yanada rivojlanishini nazarda 
tutadi, ya‘ni jamiyatning barcha sohalarida faollikni oshirish.
3) davlatning o‗sishi kichik davlatlarning qo‗shilishi va madaniy singishi 
orqali amalga oshiriladi. Davlatning o‗sishi boshqa davlatlarni o‗ziga qo‗shib olish 
va bo‗ysindirish evaziga bo‗lishi mumkin.
4) chegara - bu davlatning periferik organi bo‗lib, unda uning o‗sishi, 
kuchliligi yoki kuchsizligi va davlat organizmidagi barcha o‗zgarishlar namoyon 
bo‗ladi. Kuchli davlat - bu chegara zonalari va yadrosi o‗rtasida yaqin aloqalarni 
saqlashga qodir. Ushbu o‗zaro ta‘sirni susaytirishga qaratilgan har qanday moyillik 
muqarrar ravishda davlatni zaiflashtiradi va markazdan mustaqilligini e‘lon qilishi 
1
Исаев Б. А. Геополитика: Учебное пособие. — СПб.: Питер, 2006. — 62 с 

---

33 
yoki boshqa davlatga qo‗shilishi mumkin bo‗lgan chegara zonasini yo‗qotishiga 
olib keladi.
5) o‗zining o‗sishida davlat fizik-geografik muhitning eng qimmatli 
elementlarini o‗zlashtirishga intiladi; qirg‗oq bo‗ylari, daryo bo‗ylari, tekisliklar, 
tabiiy resurslarga boy joylar. 
6) hududiy o‗sishga birinchi turtki qoloq davlatlarga tashqi tomondan, 
yuqori sivilizatsiyalardan keladi.
7) hududlarni birlashtirishga umumiy tendentsiyasi, tarmoqlanib, davlatdan 
davlatga o‗tadi va kuchayib boradi. Davlatlar fazoviy kengayishlarida tabiiy 
ravishda yopiq konfiguratsiyalarga intilishadi. Tabiat chegaralarida o‗sishni istagan 
bu qit‘alar chegaralarida qondirilishi mumkin. 
Ratsel dengizning geosiyosiy ahamiyatini birinchilardan bo‗lib qayd etgan. 
Ratzel o‗zining "Dengiz, xalqlar kuchining manbai" (1900) kitobida to‗la-to‗kis 
kengayishning sayyora miqyosida dengiz kuchlarini rivojlantirish uchun qudratli 
kuch talab etilishini ta'kidlagan. U Tinch okeanini foydali strategik mavqega, 
noyob resurslarga va ulkan hajmga ega bo‗lgan ―kelajak okeani‖ deb atadi. Aynan 
Tinch okean zonasida Ratzel dunyoning beshta yetakchi davlatlari: Angliya, 
AQSh, Rossiya, Xitoy va Yaponiyaning to‗qnashuvini bashorat qilgan, shu bilan 
birga bu mojaroda fazoviy qit'a kuchlari geosiyosiy manba sifatida yetarli joyga 
ega bo‗lmagan dengiz kuchlari ustidan ustunlikka ega ekanligini ta'kidlagan. 
R.Chellen. Shvetsiyalik geopolitik, davlat va siyosat arbobi Rudolf Chellen 
Skaraborg okrugida (viloyat) ruhoniy oilasida tug‗ilgan. Maktabni tugatgach, 
Uppsala universitetida huquqshunoslik bo‗yicha o‗qigan (1878-1888), u yerda 
doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan (1890); Gyoteborg (1901-1916) va 
Uppsala (1916-1922) universitetlarida dars bergan. U davlat boshqaruvi tizimlarini 
o‗rganishga ixtisoslashgan, buning uchun nafaqat davlat fanlari, balki tarix, siyosiy 
geografiya va siyosatshunoslik bo‗yicha ham keng bilimga ega bo‗lishi kerak edi.
Ratsel asarlari bilan tanishgan Chellen butun hayoti davomida uning 
ixlosmand muxlisiga aylandi, u o‗zining geosiyosiy g‗oyalarini rivojlantirdi, fanga 
―geosiyosat‖ atamasini kiritdi, uni makonda mujassam bo‗lgan geografik organizm 
- davlat to‗g‗risidagi ta‘limot deb ta‘rifladi. Biroq, Chellen ustozidan farqli o‗laroq, 
geosiyosatni mustaqil ilmiy tarmoq emas, balki ijtimoiy va siyosiy fanlarning 
ajralmas qismi deb hisoblagan.
Uning siyosiy qarashlarida Chellen konservativ va germanofil edi. U 
Shvetsiya va barcha german xalqlarining kelajagini faqat Markaziy Yevropada 
hukmronlik qiladigan, ko‗plab mustamlakalarga, ya'ni xom ashyo manbalari va 
savdo bozorlariga egalik qiluvchi yagona kuchli (shu jumladan harbiy) Germaniya 
bilan yaqin ittifoqda ta'minlash mumkin deb hisoblagan. Ittifoqchilar (shu 
jumladan Shvetsiya) bilan birgalikda jahon kuchlari orasida munosib o‗rin 

---

34 
egallaydi. Riksdag (Shvetsiya parlamenti)ga saylangan Chellen aynan shunday 
konservativ, nemisparast, buyuk davlat, militaristik va mustamlakachilik siyosiy 
dasturini amalga oshirdi. U o‗sha paytda salbiy qabul qilinmadi va ko‗plab 
tarafdorlarini topdi.
Buyuk davlatlar (1910) kitobida Chellen geografik joylashuvi tufayli kichik 
davlatlar buyuk kuchlar tomonidan jalb qilinib, umumiy iqtisodiy faoliyatga jalb 
qilinib, siyosiy va iqtisodiy ―kompleks‖ni shakllantiradi, degan fikrni ilgari surdi. 
Agar Angliya, Rossiya imperiyalari va AQSh kabi ―kompleks‖ XVIII-XIX 
asrlarda shakllangan bo‗lsa, unda nemislar va Germaniya davlatlarining vazifasi 
XX asrda. yagona bozorni mustahkamlashga, Yevropaning qit‘asida siyosiy va 
iqtisodiy ―kompleks‖ - Germaniya-Shimoliy Ittifoqining qurilishiga aylanadi. 
Ushbu ―kompleks‖ yoki ―yosh‖ millatlar birlashmasining shakllanishiga 
Chellenning so‗zlariga ko‗ra, Yevropaning ―keksa‖ xalqlari - inglizlar va 
fransuzlar to‘siq bo‘ladilar. 
R.Chellen geosiyosatga siyosatshunoslikning muhim bir qismi sifatida 
qaragan. ―Buyuk kuchlar: zamonaviy katta siyosatdan ocherklar‖ (1914), ―Davlat 
hayotning muhim shakli sifatida‖ (1916), ―Siyosiy tartiblar asoslari‖ (1920) nomli 
asarlari olim ijodining asosini tashkil etadi. Yuqorida ta‗kidlaganimizdek, 
"geosiyosat" atamasi ilmiy doirada birinchi bo‗ulib shved olimi Rudolf Chellen 
tomonidan ishlatilgan. R.Chellen professional geograf bo‗lmagan va geosiyosatga 
siyosatshunoslikning muhim bir yo‗nalishi sifatida qaragan. U geosiyosatga 
"borliqda geografik organizm sifatida mujassamlashgan davlatlar haqidagi fan" 
tarzida ta‗rif bergan. 
R.Chellen davlatning qudratini unda mavjud bo‗lgan beshta jihat bilan 
bog‗laydi, bular: 1.davlat geografik makon sifatida; 2. davlat muayyan xalq 
sifatida; 3. davlat o‗ziga xos ho‗jalik sifatida; 4. davlat jamiyat sifatida; 5. davlat 
boshqaruv sifatida. 
Chillen davlatning kuch - qudratini ushbu omillardan kelib chiqib belgilaydi. 
Shundan kelib chiqib davlat haqidagi fanlar ham beshta bo‗lishi kerak. Uningcha, 
bu atamalar bir vaqtning o‗zida siyosatshunoslikning ham muhim bo‗limlaridan 
sanaladi, ya‗ni: geosiyosat - davlatni kuch va borliqdagi geografik organizm 
sifatida o‗rganish; ekosiyosat -davlatlarni iqtisodiy kuch markazi sifatida 
o‗rganish"; demosiyosat – davlatlarda istiqomat qiluvchi xalqlarni, ularning 
turmush tarzini tadqiq qilish; sotsiosiyosat -"davlatning ijtimoiy jihatlarini 
o‗rganish; kratosiyosat -davlatlarning hokimiyat va boshqaruv shakllarini va 
ularning davlatdagi huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan munosabati 
muammolarini o‗rganish. 

---

35 
Ushbu tahlilar asosida R.Chillen davlat kuch - qudrati tushunchasi va uning 
formulasini yaratishga harakat qiladi: Davlatning qudrati = Tabiiy-geografik