O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

xulq-atvor iqtisodiyotining muhim rollaridan biridir. 
Quyida 
afzal ko’rishlardagi o’zgarishlar bo’yicha bir nechta 
eksperimental tadqiqotlarni keltirilgan. Ushbu xulosa orqali xulq-atvor 
iqtisodiyotining cheklovlarini, shuningdek, uning yaqinda rivojlanayotgan fan 
sifatida foydalanish va keyingi rivojlanish imkoniyatlarini ko’rsatish mumkin 
bo’ladi. 
Bu borada bir qator tajribalar o’tkazilgan. Agar insonda ma’lum bir tovar 
bo’lmasa, qaror qabul qilishini tahlil qilish uchun, insonning shu tovarni sotib 
olish uchun to’lashga tayyor bo’lgan maksimal miqdori – to’lashga tayyorlik 
(willingness to pay, WTP) deb ataladi. Masalan, krujka bozorda sotilayotgan 
bo’lsa va uning WTP qiymati krujka narxidan yuqori bo’lsa, u holda bu 
iste’molchi krujkani shu narxda sotib oladi. Shunday qilib, WTP ma’lum bir 
narxdan yuqori bo’lganda bitta xaridor shu bitta tovarni sotib olsa, bu bozor 
talabi hisoblanadi. Agar ikkita xaridorning daromadi bir xil bo’lsa, krujkani 
chindan ham yaxshi ko’radigan birinchi xaridorning WTP ko’proq, lekin uni 
unchalik yoqtirmaydigan ikkinchisi xaridor kamroq WTPga ega bo’ladi. Agar 
xaridorlar bir xil afzal ko’rishga ega bo’lsa, yuqori daromadga ega bo’lgan 
xaridor yuqori WTPga va pastroq daromadga ega bo’lgan xaridor krujka oddiy 
mahsulot ekan deb hisoblaydi, chunki u pastroq WTPga ega bo’ladi. Bu esa 
daromad sararasi deb yuritiladi. 
Endi krujka egasi bo’lgan insonni va uning krujkasini sotish yoki 
sotmaslik haqidagi qarorini ko’rib chiqaylik. Krujkani sotish uchun u qabul 
qilishga tayyor bo’lgan minimal sotish narxi – qabul qilishga tayyorlik 
(willingness to accept, WTA) deb ataladi. Bozorda, agar egasining WTA 
qiymati krujkaning bozor narxidan past bo’lsa, egasi krujkani sotadi. Shunga 
ko’ra, agar bitta yakka tartibdagi egasi bitta krujkani sotishni amalga oshirishi 

---

14 
kerak bo’lsa, u holda narx bo’yicha bozor taklifi WTA narxidan past bo’lishi 
egalar soniga bog’liqdir. 
An’anaviy iqtisodiyot nazariyasi WTP va WTA ning farqlanishining 
yagona sababi, agar ikki kishi bir xil afzal ko’rish va boshlang’ich daromadga 
ega bo’lsa, krujka olishdan olinadigan daromad samarasi ekanligini taxmin 
qilinadi. Ushbu taxminni tushunish uchun biz bilishimiz kerakki, iqtisodiyotda 
byudjet cheklovi uchun foydalaniladigan daromad faqat mehnatdan olinadigan 
daromad bo’lishi shart emas. Bozorda ishtirok etishdan oldin insonlarga tegishli 
bo’lgan tovar va vaqtni biz “ehson” deb ataymiz. Agar insonga turli xil tovarlar 
berilgan bo’lsa, u tovarlarni sotib olish va sotish bo’yicha qanday qaror qabul 
qilishini tahlil qilishning bir usuli – u dastlab barcha berilgan tovarlarini sotadi, 
keyin esa o’zi iste’mol qilmoqchi bo’lgan tovarlarni bozor narxlarida sotib 
oladi, deb taxmin qilishdir.
Shuning uchun, agar kimdir boshqasiga krujka sovg’a qilsa va krujkaning 
bozor narxi uch dollar bo’lsa, bunda byudjet cheklovini hisoblash uchun 
oluvchining daromadi uch dollarga oshadi. Ushbu daromad ortishi tufayli uning 
sovg’ani olgandan keyin WTA sovg’ani olishdan oldingi WTP dan yuqori 
bo’lishi kerak. Ushbu ta’sir daromad samarasi deb ataladi. Biroq, daromadning 
oshishi nafaqat krujkaga, balki, boshqa tovarlarga ham sarflanishi mumkin. 
Shuning uchun uning WTA WTP dan unchalik yuqori bo’lishi mumkin emas. 
Bu yerda ko’p ma’nosini daromadning uch dollarga ko’payishi misolida ko’rib 
chiqsak, WTA hech qachon WTP dan uch dollarga yuqori bo’lishi mumkin 
emas deb taxmin qilish mumkin. Buning sababi, insonning agar boshqa ko’plab 
xaridlari mavjud bo’lsa, u holda u ko’paygan daromadini krujkaga sarflashni 
xohlamaydi. Insonning WTP va WTA dan foydalanib, biz xaridor tomonidan 
tovarlarning bahosini o’lchashimiz mumkin. 
Agar afzal ko’rish haqiqatan ham an’anaviy iqtisodiyotdagi faraz kabi 
ekzogen va barqaror bo’lsa, afzal ko’rishlarga insonning krujkaga egaligi yoki 

---

15 
yo’qligi ta’sir qilmasligi kerak. Aytaylik, bir xil afzal ko’rish va daromadga ega 
ikkita xaridor mavjud bo’lsa, ulardan biri krujka xarid qilib, unga egalik qilsa, 
ikkinchisi esa xaridni amalga oshirmasa, u holda krujka egasi bo’lmaganning 
krujkaga WTP va krujka egasining WTA ning yagona sababi daromad samarasi 
bo’lishi kerak. Bu yerda biz mantiqiy ravishda WTA WTP bilan bir xil 
emasligini taxmin qilishimiz mumkin, ammo, WTP WTA dan biroz yuqori 
bo’lishi kerak. 
Insonlar o’zlari egalik qilgandan so’ng tovarlarni yo’qotishni 
yoqtirmaydilar. Agar bu to’g’ri bo’lsa, biz krujkani qabul qiluvchining WTA ni 
qabul qilishdan oldin qabul qiluvchining WTP dan ancha yuqori bo’lishini 
taxmin qilishimiz mumkin. Buning individual baholashga ta’sirini berilgan 
tovarlarni hadya qilish samarasi deb ataymiz.