O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

1.3. Xulq-atvor iqtisodiyotida harakat afzalmi yoki barqaror 
 
An’anaviy iqtisodiyotda insonning afzal ko’rishi naflilik funktsiyasi bilan 
ifodalanadi va inson faoliyati iqtisodiyoti boshqa iqtisodiy agentlarning xatti-
harakatlari hamda byudjet cheklovlari kabi ba’zi shartlarga rioya qilgan holda 
naflikni maksimal darajada oshiradi deb taxmin qilinadi. Bundan tashqari, 
resurslarni qanday taqsimlash kerakligi haqidagi savolga javob berishda 
an’anaviy iqtisodiyot Pareto samarasi kontseptsiyasidan foydalanadi.
Kontseptsiyani aniqlash uchun birinchi navbatda resurslarni samarasiz 
taqsimlashni takomillashtirish jarayonini ko’rib chiqish lozim. Iqtisodiyotda 
resurslar taqsimotini hisobga olgan holda, agar bir inson faoliyati 
iqtisodiyotining nafliligi resurslar taqsimotini o’zgartirish orqali boshqa boshqa 

---

11 
bir inson faoliyati iqtisodiyotining nafliligini kamaytirmasdan yuqori bo’lsa, bu 
o’zgarish Pareto samarasi deb ataladi.
Agar bitta resurs taqsimoti samarasiz bo’lsa, Pareto samarasi kuzatilishi 
mumkin. Iqtisodiy samaradorlikni rag’batlantirish va Pareto samarasining 
uyg’unligi iqtisodiyotni yanada yaxshilash mumkin bo’lgan taqsimotga 
erishishini anglatadi. Ushbu taqsimotni Pareto samarasi deb belgilanadi: 
Pareto samarali taqsimoti – Pareto samarasini yaxshilash mumkin bo’lgan 
taqsimotdir. Boshqacha qilib aytganda, Pareto samarasi asosida taqsimlashda 
resurslarni isrof qilishga yo’l qo’yilmaydi. 
Misol uchun, faraz qilaylik, hech kim foydalanmaydigan magistral 
iqtisodiyotning resurslarini taqsimlash natijasida qurilgan. Agar iqtisodiyot 
kamida bir kishi foydalanadigan boshqa magistralni qurish uchun ushbu 
magistralni qurishga sarflangan ish vaqtidan foydalansa, hech kimning 
foydasini kamaytirmasdan, avtomagistraldan foydalanuvchilarning nafliligini 
oshirish mumkin bo’lsa, bu – Pareto samarasini ifodalaydi. Shu sababli, 
foydasiz avtomagistralni qurish uchun davlat siyosati natijasida kelib 
chiqadigan resurslarni taqsimlashda Pareto samarasini ko’rish mumkin. 
Pareto samarasi kontseptsiyasi falsafiy jihatdan farovonlikka asoslangan 
bo’lib, barcha axloqiy qarorlar turli xatti-harakatlar, shu jumladan davlat 
siyosati qarorlari natijasida insonlarning farovonligiga qarab amalga oshirilishi 
kerakligini ilgari suradi. Farovonlikning bir tarmog’i utilitarizm bo’lib, u 
“ko’pchilik uchun eng katta baxtga” intiladi. Utilitarizmda ham Pareto samarasi 
kontseptsiyasida ham baxt tushunchasi naflilikdir va bunda naflilikni oshirish