O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

Neyroiqtisodiyot – bu nevrologik usullardan foydalangan holda 
individual iqtisodiy xatti-harakatlarga olib keladigan miya funktsiyalarini ochib 
berish 
va 
haqiqiy 
iqtisodiy 
xatti-harakatlarni 
yaxshiroq 
ifodalashni 
ta’minlaydigan yangi iqtisodiy nazariyani yaratishdir.
Xulq-atvor iqtisodiyoti sohasida dastlabki tadqiqotlar iqtisodiy xulq-
atvorni psixologik eksperimentlar orqali o’rganilgan bo’lsa, bugungi kunda 
asosiy e’tibor neyroiqtisodiyot tajribalariga qaratilmoqda.
2.2. Inson miyasining hususiyatlari va unga iqtisodiy o’zgarishlarning 
ta’siri 
Eksperimental psixologiya bo’yicha tadqiqotlar mukofot va javob 
o’rtasidagi munosabatni o’rganish uchun asosan hayvonlarga qaratilgan. 
So’nggi paytlarda moliyaviy mukofot bilan iqtisodiy xulq-atvorni miyaning 
noinvaziv o’lchash usullaridan foydalangan holda mukofotning miya 
mexanizmlarini aniqlash bo’yicha ko’plab tadqiqotlar mavjud. Neyroiqtisodiy 
eksperimentlarning hissasini muhokama qilishdan oldin, neyroiqtisodiyotni 
yaxshiroq tushunish uchun nevrologiya bo’yicha ba’zi asosiy bilimlarni ko’rib 
chiqish talab etiladi. 
2.3. Inson miyasining asosiy mexanizmi 
 
Miya umurtqali hayvonlarda orqa miya bilan markaziy asab tizimidan 
iborat organdir. U kichik miya va bosh miyaga bo’linadi (2.1-rasm). 

---

25 
2.1-rasm. Miyaning tuzilishi 
Bosh miya va kichik miya asosan asab hujayralari tanalaridan tashkil 
topgan kulrang moddaga va hujayra tanalaridan cho’zilgan nerv tolalaridan 
iborat oq moddaga bo’linadi. Kulrang materiya oq moddadan tashqarida miya 
va kichik miyada joylashgan bo’lib, u korteks deb ataladi. Neyronlar murakkab 
tarmoqlardagi boshqa neyronlar bilan bog’lanadi. Elektr signallari neyron 
tarmoqlari bo’ylab uzatiladi va hislar, harakatlar va xotiralar kabi turli 
funktsiyalarni keltirib chiqaradi. Boshqacha qilib aytganda, neyron tarmoqlarda 
ma’lumotlarni qayta ishlash miyaning deyarli barcha funktsiyalarini yaratadi. 
Shuning uchun miyaning mexanizmlarini ochib berish uchun biz 
ma’lumotlarni uzatish va ma’lumotlarni qayta ishlashning neyron tizimini 
o’rganishimiz kerak. Ma’lumotni uzatish bo’yicha elektr faolligi neyronning 
“otish” deb ataladi. Neyron otilishi neyronning ichki va tashqi qismi o’rtasidagi 
ion zichligi elektr gradienti tomonidan hosil qilingan membrana potentsialining 
dinamik o’zgarishi natijasida yuzaga keladi. Membrananing potentsiali 
chegaraga yetganda, harakat potentsiali hosil bo’ladi va asab aksonining oxiriga 
uzatiladi. Bu otish jarayonidir. Neyron uzatadigan ma’lumot faqat signal bo’lib, 
nol (otishmasiz) yoki bitta (otishma). Neyron otilishi sodir bo’lganda, neyron 
ma’lumotni keyingi neyronga etkazishi mumkin. Sinapslar aksonlarning 
uchlarida joylashgan va neyronlar orasidagi aloqa rolini o’ynaydi. Aksonlardagi 
elektr signallari sinapsga etib kelganida, ma’lumot kimyoviy moddalar sifatida 
kichik miya
Miya poyasi
Miya

---

26 
uzatiladi. Elektr signallari follikullarning sinaps ichidan hujayra membranasi 
yuzasiga harakatini keltirib chiqaradi va ular kimyoviy o’tkazuvchi moddalarni 
chiqaradi. Neyronlar bir-biri bilan jismonan bog’lanmaydi va sinapslar o’rtasida 
juda tor bo’shliqlar mavjud bo’lib, ularning o’lchamlari millimetrning mingdan 
bir qismini tashkil qiladi. Postsinaptik hujayra membranada retseptorga ega. 
Chiqarilgan kimyoviy modda retseptorga yetganda, elektr signallari paydo 
bo’ladi va ma’lumot uzatiladi. Miyadagi ma’lumotlarni qayta ishlash neyron 
zanjirlarida takroriy elektr harakatlari tufayli yuzaga keladi. Elektr signallari 
nomidan ma’lumot uzatish uchun kimyoviy moddalarning ko’p turlari mavjud, 
masalan, glutamin kislotasi, c-aminobutirik kislota (GABA), dopamin, 
atsetilxolin va boshqalar.