O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

8.1-rasm. 1-haftada bozor muvozanati 
8.2-rasm. 2-haftada bozor muvozanati 
8.1-rasmda 1-haftadagi bozor talabi egri chizig’i D qat’iy chiziq shaklida 
ko’rsatilgan. Bozor talabi egri chizig’i cheksiz elastik va gorizontal bo’lib, 0 
dan 16 gacha bo’lgan miqdor uchun 6,80 dollar narxida. Miqdor 16 ga 
yetganda, ammo, bozor talabi egri chizig’i 6,80 dollardan past yoki unga teng 
bo’lgan narx uchun vertikaldir, chunki talab 16 dan oshmasligi kerak. 8.2-
rasmda 2-haftadagi bozor talabi egri chizig’i D qattiq chiziq shaklida 
ko’rsatilgan. Bozor talabi egri chizig’i cheksiz elastik va gorizontal bu holda 0 

---

96 
dan 11 gacha bo’lgan miqdor uchun 6,80 dollar narxida. Miqdor 11 ga 
yetganda, bozor talabi egri chizig’i 6,80 dollardan past yoki unga teng bo’lgan 
narx uchun vertikal bo’ladi, chunki talab 11 dan oshmasligi kerak. 
Bozor muvozanat narxi bozor talab va taklif egri chiziqlari 
kesishmasidagi 
vertikal 
o’qdagi 
narx 
orqali 
olinadi. 
8.1-rasmda 
ko’rsatilganidek, 1-haftada u 6,80 dollar, 2-haftada esa 5,70 dollar. Bozor talabi 
muvozanat bahosida 1-haftadagidek taklifning maksimal darajasidan yuqori 
bo’lsa, bozor operatsiyalaridan faqat sotuvchilar foyda oladi, xaridor esa hech 
qanday foyda olmaydi. Bozor taklifi 2-haftadagi kabi muvozanat bahosida 
talabning maksimal darajasidan yuqori bo’lsa, bozor operatsiyalaridan faqat 
xaridorlar foyda oladi, sotuvchilar esa hech qanday foyda olmaydilar.
Tajriba natijalari taxminan bir necha turdan keyin taxmin qilinganidek 
bo’ldi. Shunday qilib, bu tajriba bozor muvozanati nazariyasi tomonidan taxmin 
qilinganidek, o’z natijalarida haddan tashqari tengsizlikni keltirib chiqardi. 
8.3. Ultimatum o’yinida raqobat 
 
Roth va boshqalar ultimatum o’yiniga raqobatni kiritdi. 
Ular ushbu versiyani bozor sozlamalari deb atashgan. Bozor sharoitida bir 
nechta taklif qiluvchilar bitta respondentga taklif qiladilar. Javob beruvchi eng 
yuqori taklifni qabul qilish yoki rad etish to’g’risida qaror qabul qiladi. Boshqa 
takliflar avtomatik ravishda rad etiladi. Roth va boshqalar. Isroilda, 
Yaponiyada, AQShda va o’sha paytdagi Yugoslaviyada o’z tajribalarini 
o’tkazdilar. Ularning tajribasida har bir mashg’ulot uchun 10 tur takrorlandi. 
To’rtta mamlakatda ham eng yuqori taklif darajasi tezda 100% ga yaqinlashdi. 
Bu shuni anglatadiki, deyarli barcha daromadlar javob beruvchiga o’tadi va har 
bir taklif qiluvchi deyarli hech qanday foyda olmadi. Shunday qilib, ushbu 
tajriba sozlamalari, shuningdek, yuqorida keltirilgan Holt va boshqalarning 

---

97 
(1986) bozor tajribasida bo’lgani kabi, o’z natijalarida ham haddan tashqari 
tengsizlikni keltirib chiqardi. 
Güth ham ultimatum o’yinida javob beruvchilar uchun raqobatni joriy 
qildi.
Tajriba sharoitida bitta taklifchi beshta respondentga takliflar berdi. Har 
bir javob beruvchi chegara darajasini tanladi, undan pastroqda u taklifni rad 
etdi. Agar bir nechta javob beruvchilar taklif qiluvchining taklifidan past 
bo’lgan chegara darajasini tanlagan bo’lsa, ulardan biri tasodifiy tanlangan. 
Bitta javob beruvchi tanlanganidan so’ng, taklif qiluvchi va javob beruvchi 
uchun to’lovlar xuddi ikkita o’yinchi uchun standart ultimatum o’yinidagi kabi 
aniqlandi. Tajribasidagi besh turdan so’ng, o’rtacha kesish darajasi 5% dan past 
edi va respondentlarning 71% o’zlarining kesish darajasini nolga qo’ydi. 
Shunday qilib, insonlar standart ultimatum o’yinida adolatsiz takliflarni rad 
etadilar, lekin ularni raqobat ostida qabul qilishadi.