O‘zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o‘rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt аrхitеkturа qurilish instituti

 
2.23 Tomlarning fazoviy ko‘taruvchi konstruksiyalari 
Ayrim tarmoqlar uchun katta oraliqli binolar qurilishi moslashuvchanlik va 
universallik talablarini qondiruvchi texnologik zaruriyatdan kelib chiqadi. Shunga 
qaramasdan fazoviy konstruksiyalar o‘zlarini iqtisodiy tomondan samaradorligi bilan 
kam mehnat talabliligi tomonidan boshqa konstruksiyalardan ajralib turadi (2.42–
rasm), lekin tom yopma konstruksiyalarning murakkabligi hamda ularning 
elementlarini birxillashtirish qiyin bo‘lganligi va o‘rnatishdagi qiyinchiliklar fazoviy 
konstruksiyalarni keng qo‘llashga to‘sqinlik qiladi. Fazoviy tom bir–birlari bilan 
monolit bog‘lanib, bir butun konstruksiyadek, ishlovchi bir yoki ikki tomonga 
egilgan qobiq ko‘rinishida bo‘lgan elementlardan (ferma yoki to‘sin) tuzilgan 
konstruksiyalardan iborat bo‘ladi. Bunday konstruksiyalarni metall, temirbeton va 
yog‘och kabi materiallardan yasaladi (2.42 a–rasm). 
Sanoat binolari tomlarida bir necha turdagi qobiqlar–stilindr, kupolsimon, 
parabolik va giperboloid, shed ko‘rinishdagi ikki tomonga egilgan va boshqa 
ko‘rinishdagi qobiqlar qo‘llaniladi (2.42–rasm). 
Qobiqlar unchalik katta bo‘lmagan qalinlikka (30 mm dan 10 mm gacha) ega 
bo‘lib, ish davrida asosan siqiluvchi zo‘riqishlarini o‘zicha qabul qiluvchi 
konstruksiya hisoblanadi. Hozirgi paytda ustunlar to‘ri 12x18, 12x24 m bo‘lgan 
binolar uchun uzun hamda ustunlar to‘ri 12x18 m, 12x18 m va 12x30 m bo‘lgan 
binolar uchun esa kalta stilindrik temirbeton qobiqlar ishlab chiqilgan hamda 

---

68 
bulardan tashqari bu qobiqlarga nisbatan ancha tejamliroq (materiallarga ko‘ra) ikki 
tomonga egilgan, rejada o‘lchamlari 12x24, 18x24, 18x30, 24x24, 36x36 m bo‘lgan 
qobiqlar ishlab chiqilgan (2.43–rasm). 
2.42a–rasm.
 
Katta oraliqli silliq tomlar.
 
a – oralig‘i 96 m bo‘lgan temirbeton fermali; б – oralig‘i 80 m bo‘lgan metall ramalar.