O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi

Ma’noning kengayishi
Ma’noning kengayishi- leksemaning ma’no hajmida tor ma’nodan keng ma’noga qarab siljishning yuz berishi. Masalan, yaylov leksemasi dastlab “tog'ning tepasidagi o„tloqda yozlasPTni ifodalagan: qadimgi turkiy tilda yay leksemasi “yoz”ni, yaylog„ leksemasi esa “yozlaydigan joy ”ni anglatgan (45, -225-227): chorvadorlar yoz payti molni tog‘ning tepasidagi o‘tloqlarda (“yaylag”larda) boqishgan, qishda esa “yaylag‘”dan “qishlag‘”ga tushib yashashgan. Hozirgi paytda yaylov leksemasi faqat “tog'ning tepasidagi mol boqiladigan o„tloq”ni emas, balki umuman “chorva o‘tlaydigan keng maydon, o‘tloq”ni) anglatadi, bunday o‘tloq tog‘ning tepasida ham, dasht-adirlarda va hatto pasttekisliklarda ham bo‘lishi mumkin.Ma’noning bu tarzda kengayishi qishloq leksemasining mazmun jihatida ham sodir bo‘lgan: u dastlab —qish faslida yashaydigan joy”ni (< —chorva mollarining qishlab qolgan yeridagi boquvi”ni) anglatgan, hozir esa u “aholisi kopincha qishloq xo‘jalik ishlari bilan shug‘ullanuvchi punkt” ma’nosini ifodalaydi.
Tilshunoslikda atoqli otning turdosh otga o‘tishini ma’no kengayishi deb baholash holatlari ham bor (34, -86-87). Rizamat (atoqli ot)- rizamat (mahalliy, xo‘raki va mayizbob uzum navi). Bu nav mashhur sohibkor nomi bilan atalgan (demak, so„zning ma’no hajmi kengaygan).
Ma’noning torayishi
Ma’noning torayishi- leksemaning ma’no hajmida keng ma’nodan tor ma’noga qarab siljishning yuz berishi. Masalan, vatan (keng ma’noda: “kishi tugilib o‘sgan mamlakat, ona-yurt”)- vatan (tor ma’noda: “kishi tug‘ilib o‘sgan shahar yoki qishloq”).
Turdosh otning atoqli otga o‘tishi ham tilshunoslikda ma’no torayishi deb qaraladi. Masalan, bolta (turdosh ot)- Bolta (atoqli ot), lola (turdosh ot)- Lola (atoqli ot) kabi.
Leksik ma’no taraqqiyoti natijalari
Leksik ma’no taraqqiyoti natijalari ikki xil bo‘lad: 1)leksemaning semantik tarkibidagi ma’nolar miqdori ko‘payadi, demak, miqdor o„zgarishi yuz beadi, bu hol polisemiyaga (ko‘p ma’nolililkka) va omonimiyaga olib keladi.Xususan, metafora, vazifadoshlik (funksiyadoshlik) va sinekdoxa yo‘li bilan ma’no ko‘chirilishida ko‘proq polisemiya yuzaga keladi, chunki bir leksemaning semantik tarkibida leksik ma’nolar miqdori ko‘payadi: ko„z (“ko‘rish a’zosi”) -ko„z (“uzukning ko‘zi”)- ko„z (“taxtaning ko‘zi”) -metafora; tish (“odamning tishi”) -tish (“arraning tishi”)- metafora va funksuyadoshlik; gilos (“mevaning bir turi”) -gilos (“gilos daraxti”) - sinekdoxa. Metonimiya yo‘li bilan ma’no ko‘chirilishida natija ikki xil bo‘ladi: a) polisemiya yuzaga keladi (bunda ma’nolar o‘rtasidagi bog‘lanish saqlanadi): til (“nutq a’zosi”) -til (“aloqa-aralashuv quroli”); b) omonimiya paydo bo‘ladi. Bunda ma’nolardagi bog‘lanish kuchsizlanadi, bir-biridan uzoqlashadi, hatto unutiladi, natijada shakli bir xil bo‘lgan ikki leksema yuzaga keladi.Masalan, issiq (sifat) leksemasi asosida issiq (ot) leksemasi yuzaga kelgan. Buning “belgi” kategorial semasi —predmet” kategorial semasiga almashgan; sifatdagi semalar tarkibida —norma (o‘lchov)”, “ortiq” semalari tashlangan; “harorat” semasi yana ham abstraktlashish tomon taraqqiy qilgan, ana shu abstrakt sema ot leksemasining semantik mundarijasini tashkil etib qolgan. Demak, sifatdagi semalar tarkibida —harorat” predmet semasi aktuallashib, qolgan semalar so‘ngan, shu bilan ot leksema (semema) yuzaga kelgan (58,-11-12). Bu hol issiq (sifat) va issiq (ot) omonimlarining yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan. Bunday omonimlashishni bir so‘z turkumidagi kun (quyosh) va kun (“sutkaning ertalabdan kechqurungacha bo‘lgan qismi”) leksemalarida ham ko‘ramiz; 2) leksemaning semantik tarkibida ma’no hajmi o„zgaradi. Bunda ma’nolar miqdori ortmaydi, bitta ma’noning hajm ko‘lami kengayadi yoki torayadi, xolos.
Tekshirish savollari va topshiriqlar

1. 
   Leksik monosemiya hodisasini qanday tushunasiz? Leksik polisemiyanichi?
   
2. 
   Monosemiya hodisasi qanday lug‘aviy birliklarga xos?
   
3. 
   Polisemiyaning yuzaga kelishi qanday sodir bo‘ladi?
   
4. 
   Ko‘p ma’nolilikka olib keluvchi lisoniy (lingvistik) va nolisoniy (ekstralingvistik) omillar haqida ma’lumot bering.
   
5. 
   Ma’no taraqqiyotining qanday yo‘llari bor?
   
6. 
   Metafora yo‘li bilan ma’noning ko‘chishi?
   
7. 
   Vazifadagi o‘xshashlik asosida ma’noning ko‘chirilishi?
   
8. 
   Metonimiya yo‘li bilan ma’noning ko‘chirilishi?
   

9.Sinekdoxa yo‘li bilan ma’noning ko‘chirilishi?

10. 
    Leksik ma‘no miqdorining ortishi?
    
11. 
    Leksik ma’no hajmining o‘zgarishi: ma’noning kengayishi va torayishi?
    
12. 
    Leksik ma’no miqdorining o‘zgarishi va omonimiyaning yuzaga kelishi?
    

Tayanch tushunchalar