O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi

Pozitsion omillar ta’sirida sodir bo„ladigan hodisalar

1. 
   Reduksiya - unli fonemaning urg‘usiz bo‘g‘inda kuchsizlanishi: bilan- b:lan, biroq- b:roq kabi. Bunda "i" unlisining kuchsizlangan, qisqa (bilinar -bilinmas) talaffuz etiladigan pozitsion ottenkasi yuzaga keladi.
   

Reduksiyaning quyidagi ikki turi bor: a) sifat reduksiysi. Bunda urg usiz bo'g indagi unlining kuchsizlanishi shu unliga xos sifat belgilarining o‘zgarishiga olib keladi.Bu xususiyat ko‘proq rus tilida kuzatiladi. Qiyos qiling: gorod(bosh kelishik,birlik son)-garadи (bosh kelishik, ko‘plik son).Ushbu so‘zning birinchi bo‘gDinidagi o‘rta keng, lablangan “o” unlisi urgDusiz bo‘gDinda reduksiyaga uchrab, quyi keng, lablanmagan, kuchsiz —a” shakliga kirgan(sifati o‘zgargan): o>a kabi; b)miqdor reduksiyasi .Bunday reduksiyada urgDusiz bo‘gD indagi unli kuchsiz va qisqa talaffuz qilinadi,ammo uning tembri (sifat belgisi) deyarli o‘zgarmaydi. Masalan, bozor so‘zining birinchi (urgDusiz) bo‘gDinidagi “o” unlisi qisqa, ikkinchi (urgDuli) bo‘gDinidagi “o” esa kuchli va biroz cho‘ziq talaffuz qilinmoqda (unlilardagi cho‘ziq yoki qisqalik ularning miqdor belgisidir), ammo —o” unlisining quyi keng, kuchsiz lablangan, orqa qator belgilari har ikki holatda ham toDla saqlangan (oDzgarmagan).

2. 
   So„z oxiridagi ochiq bo„g„inda tor unlilarning biroz kengayishi: bordi>borde kabi. Bunda ham tor "i" unlisining biroz kengaygan pozitsion ottenkasi yuzaga keladi;
   
3. 
   Jarangli "b" va "d" undoshlarining so‘z oxirida jarangsizlanishi: maktab>maktap (b>p), savod>savot (d>t) kabi. Bunday holat jarangli j(>K),j(>K),z undoshlarida ham uchraydi: massaj>massash (j>sh), dilxiroj>dilxiroch (j>ch), sakkiz>sakkis (z>s) kabi. Yuqoridagi barcha holatlarda b,d,j(>i<),j(>K),z fonemalarining jarangsizlashgan pozitsion ottenkalari qo‘llangan. O‘zbek tilida ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda portlovchi, jarangsiz "q" ning so‘z oxirida sirg‘aluvchi, jarangli "g‘" tarzida talaffuz qilinish hollari ham uchraydi: baliq>balig\ o„rtoq>o„rtog„, taroq>tarog„ kabi.
   

O„zlashma so„zlarda turkiy tillarning fonetik qonuniyatlari ta’sirida yuz beradigan o„zgarishlar
O‘zbek tilida bunday moslashishning quyidagi turlari uchraydi:

1.