O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva

Poteomik yoki metabolomik tadqiqotlar jarayonida aniqlangan
o‘tkir buyrak jarohatining potentsial siydik ma‘lumoti 
 
Siydik ma’lumoti 
Aniqlangan jarohat 
turi 
 
Nefrotoksikant xili 
Tadqiqotchilar 
α-GST (α-gluta-tion-
S-transferaz) 
Kollagen I va II turi 
fragmentlari 
JJB-1 (jigar jaro-hati 
belgilovchisi) 
NGL (neytrofil 
gelatinazli lipokalin) 
Vanin 1 
Proksimal kanallar 
Ko‘p-↑EKM
a
tomonidan paydo 
bo‘lgan 
Proksimal kanal 
jarohat 
Kanal jarohati 
Kanal jarohati 
gepaxlor-1,
3- butaden 
Gentamisin, sisplatin 
Kadmiy, ko‘p 
Polisikl hushboy 
uglevodorodlar 
Gentamisin, sisplatin 
Svain 
va 
boshqalar 
(2012) 
Rouse va boshqalar 
(2012) 
Prozialekk va
boshqalar (2007) 
Lakquaniti va 
boshqalar (2012) 
Hosohata va boshqalar
(2012) 
 
 

---

154 
6.7. Asosiy inson nefrotoksikantlari 
 
Nefrotoksikantlarning tuzilishi va fizik hamda kimyoviy xususiyatlaridagi 
farqlari, nefrotoksiklikning yagona mexanik tushunchasini ishlab chiqish 
jarayoniga qator qiyinchiliklar tug‘dirayotgan edi. Shunday qilib, buyrak shikast-
lanishining klinik belgilari odatda juda o‘xshash bo‘lishi bilan, toksikantlar 
orasida bir nechtagina kimyoviy va tizimiy o‘xshashliklar kuzatiladi, masalan, 
og‘ir metall simobi, mikotoksin fumonizin B
1
, immunodepressant Sikposporin A 
yoki aminoglyukoza gentamitsini kabilar. Nefrotoksin sindromi ta’siridagi 
ksenobiotiklarni keng qamrab olgandan ko‘ra, biz zaharlanishning reaksiyalari 
asosida yotgan bir nechta turli mexanizmlarni o‘rganib chiqamiz.
1. Nefrotoksik dorilar. Insonlar iste’mol qiladigan dori vositalarining kam 
qismi buyrak shikastlanishiga sabab deb tanishtirilgan. Dori-darmonlarning keng 
qo‘llanila-digan ikki guruhi alohida e’tiborga loyiq. Bu dorilarga aminoglikozidlar 
va nosteroid yallig‘lanishga qarshi dorilar (NYQD) kiradi.
2. Ish sharoiti bilan bog‘liq nefrotoksikantlar. Galogenli erituvchilarga 
surunkali ta’sir ishchilar orasiga buyrak kasalligining kelib chiqishiga asosiy sabab 
sifatida katta e’tiborni tortdi. Bu sinfga kiruvchi kimyoviy moddalarning a’zolari 
turli va ko‘p bo‘lib, quyida biz ulardan faqat ikkita sababchilarni qisqa o‘rganib 
chiqamiz.
1) Xloroform. Xloroform o‘zining ajoyib erituvchanlik xususiyati sabab, 
sanoatda keng qo‘llaniladi, lekin ko‘p rivojlangan mamlakatlar “yashil kimyo” 
sintetik tamoyiliga asoslanib sanoatda tabiiy texnologiyalarni qo‘llash maqsadida, 
uning ishlatilishiga cheklov qo‘ygan. Xloroform moddasi sanoatda xlordiftormetan 
xladagenti (‘R-22) ni ishlab chiqarishda keng qo‘llanilgan, lekin atmosferada 
azon kamayishiga olib keladigan omil sifatida qator mamlakatlarda ta’qiqlangan. 
Laboratoriya sharoitida kemiruvchilarga nisbatan qo‘llanilgan xloroform proksimal 
naychaning shikastlanishiga va ochiq naycha shishishi hamda nekroziga olib 
kelgan. Funktsional o‘zgarishga qonli siydik azotining ko‘payishi, proteinuria va 
glyukozuriyalar kiradi. Kimyoviy modda bilan ishlaydigan kishilarda ish 

---

155 
jarayonidan so‘ng moddaning ta’siri farqi seziladi. Toki xloroform nefrotoksiklik 
metabolizm sifatida ma’lum ekan, metabolitlarni qozg‘atuvchilar haqida aniq 
fikr aytish qiyin bo‘ladi. Hujayra membranalarida fosfolipidlarni zaharlovchi 
dixlormetil radikalni CYP katalizatori metabolizmi hosil qiladi (6.4-rasm).