O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva

 
7.5. Teratogen mexanizmlar 
 
DNK sintezi yoki mitoxondriyal nafas olish kabi fundamental biologik 
jarayonlarni izdan chiqaradigan ko‘plab ksenobiotiklar homilada zaharlanishga 
sabab bo‘ladi. Zamonaviy Terotologiya sohasining oldida turgan asosiy vazifa-
lardan biri - begona terotogenlar ijobiy ta’siriniga erishish va ularning asosiy 
to‘qimalar jarayoniga to‘siqlik qilishini oldini olishdir. Oxirgi o‘n yilliklar 

---

167 
ichida bu vazifa ancha osonlashdi, buning sabablaridan biri - oddiy prenatal 
rivojlanishda molekulyar asoslar haqida embrion yetilishida alohida genlarning 
rolini o‘rganish orqali erishilgan tushunchalar kengayganligi bo‘ldi.
Keyinchalik yashil fluoreskent oqsil moddasining imkoniyatlari, labora-
toriya shariotida o‘rganilayotgan hayvonlarda embrion rivojlanishida gen 
mahsulotlarining xuxusiyatlarini kuzatish imkonini yaratdi. Genlarning embrion 
to‘qimalarida imkoniyatlarni oshirib beruvchi usullar ham homilaning rivojla-
nishini to‘liq o‘rganishda katta hissa qo‘shdi.
Mexanik embriologiyadagi bu kabi yutuqlar kimyoviy teratogenezni 
o‘rganishiga yo‘l ochib bergan bo‘lishiga qaramasdan, asosiy inson teratogenlari 
prenatal zaharlanishga olib keladigan aniq sabablar jarayoni murakkabligicha
qoldi. Bunday qiyinchilik va noaniqliklarning asosiy sababi shuki, hayvonlar 
ustida taqdiqotlar olib borishda ishlatiladigan kuchli dori-darmon va kimyoviy 
moddalar insonlarga nisbatan qo‘llanishi mumkin emas. Xususan, embrion 
to‘qimalarida toksik moddalarga ta’sirchanlikning noaniqligi teratogen 
sindromlarini tushunishni murakkablashtiradi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, 
oxirgi yillarda hayvonlar ustida o‘tkazilgan qator tadqiqotlar teratogen 
mexanizmlar haqida noyob ma’lumotlar olishga sabab bo‘ldi, kelajakda esa bu 
tajribalar inson embrionini, homilani o‘rganishda, ijobiy natijalarga erishishda, 
albatta o‘z samarasini beradi. Odatda, ko‘p teratogen moddalari homilaga reseptor 
yoki bioaktiv bog‘liq moddalar orqali zarar ko‘rsatadi. Shuni unutmaslik kerak-
ki, bu yakuniy fikr emas, ayrim inson teratogenlarini o‘rganish uchun, hayvon-
larda o‘tkazilgan tadqiqotlar yetarli bo‘la oladi.