O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva
Download 5.6 Mb. Pdf ko'rish
|
|
7.3-rasm. Insonlarda talidomid neonatal toksiklik davrida turli a’zolarda
muhim “ta’sirchanlik ko‘zgusi” . 173 Har xil jonzodlarning talidomidga chidamliligini aniqlaydigan, nima uchun insonning unga qaraganda nozik ekanligi va kalamush hamda sichqonlar yaxshi bardosh berishini, quyonlar esa o‘rta me’yorda bardoshlilikni ko‘rsatishini tushun- tira oladigan nazariya kerak bo‘ldi. Asos bo‘lib xizmat qiluvchi toksik mexa- nizmlarni topish ustidagi tajriba va izlanishlar 1990- va undan keyingi yillarda o‘z “cho‘qqisi” ga ko‘tarildi. 1990-yillarning boshlarida Berlin Free Universiteti talidomidning to‘qima-lar yuza qismidagi retseptor klasterini boshqarishni o‘z ichiga oladigan yangi xuxusiyatini oshkor qildi, bularga integrin moddasi ham kirgan. U to‘qimalar va bachadondan tashqaridagi hujayralarni birlashtiradi 43 . Bu kashfiyotlar homila qo‘l-oyoqlari yetilishi va o‘sishi davrida hujayralarning birlashishi hamda ko‘chishini buzishi ham mumkin ekanligini isbot qildi. Ko‘p o‘tmasdan, 1994-yili Garvard Universiteti tadqiqotchilari talidomid- ning quyonlarda qon tomiri o‘sishiga kuchli to‘siq bo‘luvchi xuxusiyatini aniqlashdi. Angiogenez moddasiga ta’sir qilib, talidomidlar qo‘l va oyoqlar rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan ozuqa moddalarini to‘sib qo‘yadi. 2. Ish muhiti bilan bog‘liq teratogenlar. Ko‘plab ayo‘llar, ayni nasl qoldiradigan yoshlarida kelajak avlodga zarar yetkazadigan, kimyoviy modda- lardan zaharlanishi yoki nurlanishi mumkin bo‘lgan korxonalarda mehnat qilishi kabi ijtimoiy ta’sirlar, jahon hamjamiyati va biologiya sohasi mutaxassislari oldida turgan dolzarb masalalardan biridir. a) kadmiy - yumshoq havorang metall bo‘lib, oksidlanish darajasi +2 ga teng bo‘lgan birikmalar ko‘rinishida uchraydi. Uning ko‘p foydali xususiyatlari sababli kadmiy sanoatda keng qo‘llanilgan, bu xususiyatlari: zanglamasligi, past haroratda erishi, egiluvchanligi va yuqori issiqlik va elektr tokini o‘tkazuv- chanligidir. Bu metall nefrotoksiklik, gepotoksiklik, kanserogenlik va teratogen- lik kabi zaharlovchi salbiy xususiyatlarga ega, uning atrof-muhitni ifloslanti- ruvchi hamda zaharlovchi xususiyatlari aniqlangach, kadmiy sanoatda kamroq ishlatiladigan bo‘ldi. Ammo hozirgi kunda kadmiydan batareyalar, pigmentlar, 43 Ito T et al. Identification of a primary target of thalidomide teratogenicity. Science. 2010;327:1345–50. 174 bo‘yoqlar, qoplovchi qismlar, polimer yarim o‘tkazgichlar ishlab chiqarishda hamda fotoelektrik uskunalar yaratilishida keng qo‘llaniladi. Albatta, kadmiy- ning atrof-muhitga ham ta’siri katta, sababi u qorg‘oshin, mis, temir, polat mahsulotlariga; ko‘mir, neft, gaz, torf va yog‘och kabi yonilg‘i mahsulotlariga; fosfat qazilmalari va sementga kimyoviy ta’sir o‘tkazib, ularning tarkibini o‘zgartiradi. b) Organik erituvchilar - sanoat mollari va kundalik xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladigan turli kimyoviy moddalarni o‘z ichiga oladi. Erituvchilarning umumiy sinfi xushboy uglevodlarni (yelim hamda tozalovchi mahsulotlar tarkibidagi toluol, ksilol); alifatik uglevodorodlarni (yonilg‘i tarkibidagi butan va propan) va alkilgalogenidlar (yog‘sizlantiruvchi, bo‘yoqlarni ketkazuvchi va havo tozalaydigan turli mahsulotlar tarkibidagi trixloroetin va metilxlorid moddalari). Bulardan tashqari organik erituvchilarga nitrit, keton, atsetonlar ham kiradi. To‘gri foydalanilgan holda bu kimyoviy moddalar minimal miqdorda zarar yetkazadi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan ish tajribasining kamligi yoki baxtsiz hodisalar zaharlanishga olib keladi, aholining ayrim qismida esa toksikomaniya kasalligini keltirib chiqarishi mumkin. Toluoldan zaharlanish asosan ish joylarida sodir bo‘lishiga qaramasdan, bo‘shagan aerozol idishlaridagi qoldiqlarning “to‘satdan uflab yuborishi” hodisasi ham ayo‘llar va bolalarning zaharlanishiga sabab bo‘ladi. Tarkibida toluol moddasi bo‘lgan mahsulotlar miyaga bo‘shash- tiruvchi ta’sir ko‘rsatganligi sababli, yaqinda AQSH da o‘tkazilgan so‘rovnoma natijasi homilador ayo‘llar tomonidan ko‘p foydalaniladigan mahsulotlar tarkibi- dan topildi. 3. Atrof-muhitni ifloslantiruvchilar. Tahliliy texnologiyalarda ta’sirchanlik ustida olib borilgan qator kuzatishlarning ijobiy natijalari, so‘nggi yillarda inson homilasi yakunida olingan kindik qoni va yo‘ldosh ichidagi namunalarda zaharlovchi moddalarni tekshirish imkonini yaratdi. Bu tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, bu zaharlovchilar bugungi kunning dolzarb muammosi bo‘lgan atrof- muhit ifloslanishi bilan bog‘liq. Zamonaviy toksikologiya fanining oldida turgan 175 asosiy va birlamchi vazifalardan biri - bu ta’sirga olib keladigan turli omillani tog‘ri baholay olish, uning oldini olish hamda bu zararni imkon qadar kamaytirishdir. a) Endokrin ta’sir o‘tkazuvchilar va Bisfenol A. AQSH, Yevropa va boshqa davlatlarda ommaviy axborot vositalari keng foydalaniladigan plastifikator Bisfenol A (BFA) moddasidan o‘z diqqatlarini bir nechta aralashmalarga qaratdi. BFA yuqori miqdorli kimyoviy modda bo‘lib, oziq-ovqat va ichimliklar qadoqlarinini, kompakt-disklarini, xavfsizlik texnika- lari hamda tibbiyot jihozlarini tayyorlashdagi polikarbonat plastiklarini ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Bundan tashqari, BFA oziq-ovqat qutilari, shishalar qopqog‘i va suv quvurlarida ishlatiladigan epoksid qatronlarida ham keng qo‘llaniladi. 2009-yilda Bisfenol jahon miqyosida 2.2 million tonnadan ziyod ishlab chiqarildi. Sanoatda va oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash jarayonida keng qo‘llanilgani sababli, BFA atrof-muhitga zarari hozirgi kunning ajralmas qismiga aylangan. 44 Binobarin, BFA metabolitlari peshob tahlilida namoyon bo‘ladi. Inson organizmiga bu moddalar kundalik hayotda ishlatadigan oziq-ovqat qadoqlari, ichimliklar qopqoqlari va plastik idishlardagi ovqatlarni iste’mol qilishlari natijasida o‘tadi. Shunday qilib BFA Oziq-Ovqat Mahsulotlari Bilan Bog‘liq aralashma deb ataladi. Bundan tashqari BFA ning kam miqdorda teri orqali cho‘milish paytida ham kiradi. Yevropa Oziq-ovqat Xavfsizligi Tashkiloti va boshqa milliy boshqaruv organlari BFA ning kundalik iste’moli miqdorini 0.05 mg/kg deb belgilaganiga qaramasdan, ayrim atrof-muhitni himoya qilish tashkilotlari bu ko‘rsatkichni yanada kamaytirish harakatida. Chaqaloqlar va yosh bolalarning BFA dan zaharlanishining oldini olish maqsadida ko‘plab ishlab-chiqaruvchi korxonalar bu aralashmani chaqaloqlar suv idishlari va boshqa bolalar iste’mol mahsulotlarida ishlatishni taqiqlab qo‘yishdi. Biologlarni ko‘p xavotirga solayotgan tomoni - aralashma bolalarning endokrin 44 National Toxicology Brief on Bisphenol A. Available at www.niehs.nih.gov/health/topics/agents/sya-bpa/#4 (September 2008). 176 tizimiga salbiy ta’sir o‘tkazadi va garmonlarga signal jo‘natuvchi yo‘llarda o’zgarishlar hosil qiladi. 45 Bu aralashmaning turli ta’sirlari ilmiy tomondan ko‘plab tortishuvlarga sabab bo‘lishiga qaramasdan, inson sog‘lig‘ida muam- molarni keltirib chiqaruvchi endokrin tizimidagi o‘zgarishlar saraton, qandli diabet, semirish, yurak kasalliklari, bepushtlik va voyaga yetmaganlarda rivojlanish buzilishi kabi kasalliklariga sabab bo‘ladi. BFA va boshqa plastifikatorlar, shular qatorida ftalatlardan tashqari, endokrin tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan kimyoviy moddalar ro’yxatini tabiiy va sintetik birikmalar to’ldiradi. Bularga yaqqol misol tarzida dori-darmonlar, dioksin misol xloroorganik birikmalar, bifenil moddasi va boshqa pestitsidlarni keltirish mumkin (7.4-a rasm). Download 5.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|