O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus

Hujayralararo suyuqlik.

Hujayralararo suyuqlik. Odam gavda massasining 16% ini hujayralar oralig`idagi suyuqlik tashkil qiladi. Uning tarkibi qon plazmasi tarkibiga yaqin, ammo, natriy va kaliy kationlari, bikarbonatlar miqdorida deyar­li farq yo`q. To‘qima suyuqligida kalsiy, magniy va organik anionlarning miqdori plazmanikidan kamroq. Plazmada oqsillarning umumiy miqdori o‘rtacha 7,5% bo‘lsa, to‘qima suyuqligida 1,8-2,0% ni tashkil qiladi. Shu sababdan, bu suyuqlikning onkotik bosimi (4,5 mm s.u.) plazmaning onkotik bosimidan (25 mm s.u.) bir necha marta past.
To‘qima suyuqligining pH darajasi, undagi kislorod, karbonat angidrid, glyukoza va boshqa moddalarning miqdori turli a’zolarning faolligiga bog‘liq bo‘ladi.
Qon plazmasi va to‘qima suyuqligi o‘rtasida uzluksiz ravishda suv, elektrolitlar va organik moddalar almashinuvi sodir bo‘lib turadi. Bu suyuqlik miqdori va tarkibi barkarorligini volyumo boshqarish va osmo boshqarish mexanizmlari ta’minlab to‘radi. suyuqligidan limfa hosil bo‘ladi.
9- Ma’ruza
Mavzu: Qon aylanishi.
Asosiy savollar.


1. Yurak-tomirlar sistemasining evalyutsiyasi va funksiyasi.
2. Yurak sikli. Yurak faoliyatinig boshqarilishi.
3. Tomirlar tizimining tuzilishi. Qon aylanish doiralari.
Tomirdagi qon bosimi holati.
4.Qon oqimining taxlil qilish usullari.
5.Tomirlar tarangligi va ularning asab va gumoral yo‘l bilan boshqarilishi.


1. Yurak-tomirlar sistemasining evalyutsiyasi va funksiyasi.

Qon, o‘zining turli funksiyalarini doimiy harakatda bo`lganidagina bajarishi mumkin. Bunday harakatni yurak va qon tomirlari amalga oshiradi.

Uzoq muddatli filogenetik rivojlanish natijasida yurak-tomir tizimini tashkil topishining mukammallashishi sodir bo‘lgan. Oddiy hayvonlarning transport tizimi hisoblangan diffuziya — protoplazmaning jadal harakatlari bilan to‘ldiriladi. Bu xususiyat, ko‘p hujayrali organizmlarning deyarli barcha hujayralarida saqlanib qolgan. Nematodalar, igna tanalilar, ayrim polixetlar va goloturiyalarda suyuqliklar harakati somatik mushaklar yordamida amalga oshiriladi. Bo`g`imoyoklilar, mollyuskalar, tuban xordalilarda berk bo‘lmagan sirkulyasiya tizimi paydo bo‘lib, unda yurak gemolimfani haydaydi. Natijada u, trubkalar orqali tananing turli qismlariga boradi va bu erda qon tomirlar tugaydi. Gemolimfa, bu yerda to`qima suyuqligi bilan aralashib, hujayralararo bo`shliqqa o‘tadi va keyin yana yurakka qaytadi. Bu, xali berk tizim emas, albatta, lekin evolyusiya jarayonida qon aylanish apparati mukammallashib yopiq tizim shakliga o‘tgan . Oligoxetlar, ko‘pchilik polixetlar, boshoyoqli mollyuskalarda bitta yoki bir nechta haydovchi moslamasi bo‘lib, qon aylanishning berk tizimi paydo bo‘lgan. Bunda, qon to‘qimalar bilan kapillyarlar orqali tutashgan.
Shunday qilib, ichki muhitning ikki turi paydo bo`lgan; qon — qon tomirlari orqali sirkulyasiya qiladi, to`qima suyuqligi yoki limfa — hujayralararo bo‘shliqlarda joylashgan. Qon aylanish tizimining periferik qismini murakkablashishi bilan bir vaqtda, ixtisoslashgan markaziy a’zo — yurakning tarkibiy va funksional jihatdan ajralishi sodir bo‘lgan. Ayrim tuban xordali hayvonlarda (lansetnik) nasos rolini, pulsatsiyalanuvchi qorindagi qon tomiri, chuvalchanglarda esa beldagi qon tomir bajaradi. Bo`g`imoyoqlilarda, mollyuskalarda yurakning ajralgan holda shakllanishi sodir bo‘lib, qon aylanish tizimining samaradorligini ancha ko‘paytirdi.
Ko‘pchilik bo`g`imoyoqlilarning yuragi qisqaruvchan trubka ko`rinishida bo‘ladi. Evolyutsiyaning keyingi davrida yurak shakllanib, katta va kichik kon aylanish doirasi ajralgan. Baliqlarda bitta doira mavjud bo‘lib, yuragi ikkita kameraga bo‘lingan. Baliqlarda limfa­tik tizim mustaqil ajralib, u limfatik xaltachalar va murakkab tarmoqdangan trubkalar ko‘rinishida bo‘ladi. Trubkalarning periferik oxirlari berk bo‘lib, venalarga ochiladi.
Reptiliyalarning yuragi, orasida tusigi bo‘lgan ikkita qorinchaga ega. Kaltakesak va ilonlarda u to‘liq emas, yuksak reptiliyalarda (timsox), qushlar va sutemizuvchilarda esa bu to`kis shakllangan. Qon aylanishini katta va kichik doiraga bo‘linishi tufayli, yurakning o‘ng yarmida venadagi qon, chap yarmida — arteriyadagi qon sirkulyasiya qiladi
Yurak mushagining qo‘zgaluvchanligi. Yurak mushagini mexanik termik va kimyoviy taassurotlar qo‘zg`ata oladi. Buning uchun, taassurotning kuchi bo‘saga kuchiga teng yoki undan yuqori bo`lishi kerak agar u, bo‘sag`a kuchidan past bo‘lsa, yurakni ko‘zg`ata olmaydi. Har qanday qo‘zg`aluvchan to‘qima kabi, yurak mushagi hujayralarining qo‘zg`alishini ham, qo‘zg`algan qismi bilan qo‘zg`almagan qismi o‘rtasidagi yoki hujayra protoplazmasi bilan uning tashqi muhiti o‘rtasida mavjud elektr potensiallari farqining o‘zgarishdan bilish mumkin.
Qo‘zg`aluvchanlik jarayonining asosida, birlamchi qo‘zg`algan qismida manfiy elektr potensialini paydo bo‘lishi o‘tadi. har qanday qo‘zaluvchan to‘qimadagi kabi yurakning ishchi hujayralari membranasi qutblangan bo‘ladi. U, tashqaridan musbat kutblangan va ichki tomonidan esa — manfiy kutblangan bo‘ladi. Bu holat, Na⁺ va K⁺ konsentratsiyasini membrananing ikkala tomonida turlicha bo‘lishi hamda ushbu ionlar uchun membrana o`tkazuvchanligining turlicha bo`lganligi oqibatida sodir bo‘ladi. Tinchlik holatida, kardiomiaitlarning membranasi, Ka⁺ va qisman K⁺ionlarini deyarli o‘tkazmaydi. Diffuziya jarayoni natijasida, K⁺ ionlari hujayra ichidan chiqar ekan, uning yuzasidagi musbat zaryadni orttiradi. Bu paytda membra­naning ichki tomoni manfiy bo‘ladi. Issiqqonlilar miokardida tinchlik holatidagi potensiallarning farqi (tinchlik potensiali) 60-80 mV ni tashkil qiladi. Turli tabiatga ega bo‘lgan qo‘zg`atuvchining ta’siri ostida, qo‘shni hujayra yoki peysmekerdan qo`zg`alishning kelishi paytida qonning hujayraga kelib tushishi sodir bo‘ladi. Ushbu paytda membrana yuzasida manfiy zaryad paydo bo‘ladi va potensialning reversiyasi paydo bo‘ladi. Harakat potensialining amplitulasi 100 mV ni tashkil qiladi, hosil bo`lgan potensial qo‘shni )(hujayralar membranasini kutbsizlantiradi, ularning o‘zida shaxsiy potensiallar vujudga keladi.
Shunday qilib, qo‘zg`alishning butun a’zo bo`ylab tarqalishi so­dir bo‘ladi.
Suetdiastolikdeshlyarizatsiyaning rivojlanishi tezligini AAT nazorat qilib turadi. Simpatik asablar mediatori noradrenalin sust kalsiy kanallarini faollab, o‘z-o‘zidan depolyarizatsiyalanishni tezlashtiradi va yurak urish maromini tezlashtiradi. Tayyor asablar mediatori — atsetilxolin, membrananing kaliy o`tkazuvchanligini oshirib, sustdiastloikdepolyarizatsiyani sekinlashtiradi yoki butunlay to‘xtatadi. Shunda, yurak urishi sekinlashadi, xatto to‘xtab qolishi mumkin. Shunday qilib, kardiomiotsitlarning harakat potensiali o‘rtacha 300 ms davom etadi. Ularning repolyarizatsiyalanishi uzoq davom etganidan, hujayra 270 ms davomida mutloq refrakterlikda bo‘ladi. Bunday holat, yurakni tezda qayta ko‘chishdan va tetanik qisqarishdan saqlaydi. Undan tashqari, davomli mutlaq refrakterlik qo‘zgalishni miokardda halqa bo`ylab harakat qilishiga chek qo`yadi.
Yurakning o‘tkazuvchi tizimi, Tabiiy sharoitda yurak ritmi yetakchisi vazifasini sinoatrial tugun bajaradi. Tinch holatda bu tugun vujudga keltiradigan impulslar soni bir daqiqada taxminan 70 taga to`g`ri keladi. Qo`zg`alish sinoatrial tugundan yurakoldi bo`lmalarning ishchi miokardida tarqaladi. Baxman tutami qo`zg`alishning bo`lmachadan chap yurakoldi bo`lmachaga tez tarqalishini ta’minlaydi. Sino-atrial tugunni atrioventrikulyar tugun bilan bog‘lovchi etipik tolalar mavjud. Me’dachalarga impulslar faqat Giss tutami bo`ylab tarqalishi mumkin, chunki atrioventrikulyar to‘siqning boshqa qismlari qo`zg`aluvchan bo`lmagan biriktiruvchi to‘qimadan iborat. Ko‘zgalish, o‘tkazuvchan tizim bo‘ylab tarqalar ekan, atrio­ventrikulyar tugunda bir zum to‘xtab o‘tadi. O‘tkazuvchi tizimning boshqa qismlari — Giss tutami, chap va o`ng oyoqchalari va ularning shoxlari — Purkine tolalari impulslarni bir soniyada 2 m ga teng yuqori tezlikda o‘tkazadi. Natijada, chap va o`ng tanachalar miokardi deyarli bir vaqtda qisqaradi. Yurakning o‘tkazuvchi tizimini tashkil qiluvchi atipik hujayralarning har biri o‘z-o‘zidan impulslar ishlab chiqarish qobiliyatiga (avtomatiyaga) ega. Ammo, tabiiy sharoitda sinoatrial tugun pastki avtomatiya markazlarini o‘ziga bo‘ysindiradi.
Yurakning o‘tkazuvchi tizimi ritmik ravishda impulslar hosil bo‘lishini, yurakoldi bo‘lmachalar va me’dachalarning ketma-ket qisqarishini, me’dachalar miokardi hujayralarining sinxron qisqarishni ta’minlaydi.
Elektrokardiografiya. Yurakda qo‘zg`alishning vujudga kelishi va tarqalishi ayrim mushaklar hujayralaridan yoki yurak yuzasidagi elektr potensiallari farqini yozib olish yo`li bilangina emas, balki Yurakning ishlashi tufayli tana sirtida ro‘y beruvchi elektr o‘zgarishlarini (yozib olish) bilan ham o‘rganish mumkin. Sababi, yurakning qo‘zg`algan va qo‘zg`almagan qismlari o‘rtasida elektr potensiallarining farqi paydo bo‘lganda, elektr kuch chiziqlari butun tana bo‘ylab taqsimlanadi. Demak tananing ma’lum nuqtalariga elektrod qo‘yib, potensiallar o‘zgarishining tipik elektr chiziqlarini qayd qilish mumkin bo‘lib, bu usul elektrokardiografiya deyiladi, yozib olingan egri chiziq esa, elektrokardiogramma deyiladi.
Elektrokardiogrammani yozib olish uchun, potensiallar ko`l oyoqlardan va ko‘krak qafasining ma’lum nuqtalaridan olinadi. Ko‘pincha elektrodlar badanga uchta standart usul bo`yicha ulanadi:
1-usul — o`ng qo‘l va chap qo‘lga,
2-usul — o`ng qo‘l va chap oyoqqa,
3-usul — chap qo‘l va chap oyoqqa.
Zaruriyat bo‘lganda elektrokardiogramma ko‘krak qafasining 6 ta ma’lum nuqtasidan ham yozib olinadi.
Normal elektrokardiogrammada beshta chiziqli nukta ajratiladi va ularni R, Q, R, S, T harflar bilan belgilanadi. R, R, T nuqtalar tepaga qaratilgan, musbat Q, va S nuqtalar esa — manfiy, ular izoelektrik chiziqdan pastda. R nuqta chap va o`ng yurakoldi bo‘lmachalar qo‘zg`alganda vujudga keladigan potensiallarning algebraik yig`indisidir. Uning davomi 0,1 s chamasida. Q , R, S, , T nuktalar majmuasi me’dachalar qo‘zg`alganda ro‘y beradigan elektrik xodisalarni aks ettiradi. Q, R, S, T majmuasi qo‘zg`alishni me’dachalar bo‘ylab tarqalishining aksi bo‘lib, T nuqta esa ularning repolyarizatsiyasini ko‘rsatadi.
Yuqorida ko‘rsatilgan beshta nuqtadan tashqari, elektrokardiogrammada uchta interval ham ajratiladi. Birinchi interval RQ bo‘lma­chalar qo‘zg`alishini boshlanganidan me’dachalar qo‘zg`alishi boshlanishigacha o‘tadigan vaqtga teng. Normada R Q — interval 0,2 s. Ikkinchi interval — Q T me’dachalarda qo‘zg`alishning tarqalish vaqti. Yurak 70 marta qisqarganda u 0,23-0,30 s bo‘ladi. Uchinchi interval — T Q yurakning tinchlik holatida bo‘lgan vaqti, 0,4 s atrofida. Elektrokardiogramma nuqtalari volti quyidagicha: R-0,25 mV; 0-0-0,3 mV; K-0,6-1,6 mV; 5- 0,25-0,40 mV; T-0,25-0,60 mV. bo‘ladi.
Yurak mushagining qisqaruvchanligi. Yurak mushagining qo`zg`aluvchanligi uni qisqarishiga sabab bo‘ladi. Yurak mushagida ayrim tolalarning qisqarish davri harakat potensialining davom etish vaqtiga taxminan mos keladi. Yurak tezroq urganda, harakat potensialining va qiskqarishning davom etish vaqtlari qisqaroq bo‘ladi.
Yurak mushagining qisqarish mexanizmi, skelet mushagining qisqarish mexanizmidan deyarli farq qilmaydi. Aktin iplar miozi iplar oralig`iga sirpanib kirib, miokard tolalarini qisqartiradi. Bu sirpanish ko‘ndalang ko‘prikchalarning eshkaksimon harakatlari natijasi xisoblanadi. Tolalar bo‘shashgan vaqtida, aktin iplar yuzasidagi ipsimon oksiltropomiozinning, troponin oqsil bilan sisternalardan kalsiyni tashqariga chiqib, aktin va mio­zin iplar soxasiga etib borishiga va troponin bilan bog‘lanishiga olib keladi. Kalsiy tropoyin birikmasining hosil bo‘lishi troponin-tropomiozin majmuasining bo‘shliqdagi xolatini o‘zgartiradi. Aktin va miozin iplar o‘rtasidagi tusiq yuqolib, sirpanish boshlanadi. Yuqori ATF-aza faolligiga ega bo‘lgan aktomiozin ATF ni parchalab, energiya ajralishini ta’minlaydi.
Membrananing repolyarizatsiyasi natijasida kalsiy troponindan ajralib, sarkoplazmatik retikulum ichiga o‘tadi. Kalsiy naso­si, kalsiy ioplarining bir qismini membrananing hujayra oralig`idagi suyuqlikka chiqaradi. Mioplazmada erkin kalsiy kationlarining kamayib ketishi kardiomiotsitning bo‘shashigi olib keladi.
Qo‘zg`alishni qisqarish bilan bog‘lanishini, miokardda ham, ko`ndalang va bo‘ylama naychalar ta’minlaydi. Qisqarishning yuzaga chiqishida, talqin kationining harakat potensiali vaqtida hujayraga kirish uchun juda muhim rol o‘ynaydi. Kalsiy, harakat potensialini o‘zaytirib, refrakterlikni cho‘zadi. Hujayralar oralig`idan kalsiy ionlari olib tashlansa, qo`zg`alish qisqarishdan butunlay ajraladi, ya’ni harakat potensiali hosil bo`laveradi, ammo miotsitlar qisqarmaydi.
Yurak avtomatiyasi. Yurak mushagi ham boshqa targ`il mushaklar kabi, yuqorida aytganimizdeq qo‘zg`aluvchanlik, o‘tkazuvchanlik va qisqaruvchanlik xususiyatlariga ega. Lekin, skelet mushaklarining qisqarishlari MAT dan qolgan impulslar ta’sirida ro`yobga chiqsa, yurak mushaklarining qisqarishlari esa, avtomatik ravishda, ichki «spontan» jarayonlarning natijasi sifatida paydo bo‘lali.
Yurak avtomatiyasi — yurakning o‘zida vujudga keladigan impulslar ta’siri ostida, uning ritmik qisqarish qobiliyatidir.
Har xil hayvonlarning yuragi turli avtomatizm xususiyatiga ega bo‘lib, ularning ichida baqa yuragi eng uzoq muddat qisqarib turadi. Yuksak umurtqalilar va qushlarda impulslarning paydo bo‘lishi yurak tugunlarida joylashgan atipik mushak hujayralari — peysmekerlar funksiyasi bilan bog‘liq. Qushlar va sut emizuvchilar yuragidagi atipik to‘qima, sovuqqonlilarning venalari sinusida va atrioven trikulyar soxasiga o‘xshash soxalarda lokallashadi. O‘tkazuvchi tizimning birinchi tutami kovak venalarni o‘ng yurakoldi bo‘lmachaga tutashadigan joyida joylashgan bo‘lib, sinusli bo‘lmachali tutam deyiladi . U, yurak avtomatikasining bosh markazi — birin­chi tartibli peysmekeri hisoblanadi. Qo‘zg`alish, tutamdan diffu­ziya yo‘li bilan hamda yurak ichidagi maxsus o‘tkazuvchi bog‘lamlar bo‘ylab bo‘lmachalar miokardining hujayralariga tarqaladi. Bu ikkala oqim ikkinchi tutamga yetib keladi, bu tutam impulslarni generatsiya kilish qobiliyatiga ega bo‘lib, muhim antrioventrikulir tutam hisoblanadi. U, bo‘lmachalar va me’dachalar chegarasida yurak to‘siqining ichida joylashgan. Tu­tam uchta: yuqori bo`lmachalar, o‘rta va pastki me’dachali qismlardan iborat bo‘lib, ularning har biri o‘z qo‘zg`alish chastotasiga ega. Bu tutam — ikkinchi tartibli peys­mekeri hisoblanadi. Qo‘zg`alish normal sharoitda, bo`lmacha me’dacha tutamidan faqat bir yo`nalishda o‘tishi mumkin, impulslarni retrograd o‘tkazilishining imko­ni yo`q. Aynan shunday, qo‘zg`aluvchanlik jarayonining harakat yo`nalishiga erishadi va buning oqibatida, bo‘lmachalar va me’dachalar ishining koordinatsiyasi sodir bo‘ladi. Bu tutamdan qo‘zg`alish o‘ti­shi paytida impulslar 0,02-0,04s ushlanib qoladi. Bu xodisa antrioventrikulyarushlanish deyilib, uning funksional moxiyati me’dachalar sistolasi yakunlashishiga ulguradi va ularning tolalari refrakterlik fazasida bo‘ladi.
Yurakning ritmik faolligi ta’minlovchi uchinchi daraja — Gis tugamlari va Purkine tolalarida joylashgan. Gis tutami bo‘lmacha- me’dacha tutamidan boshlanib, ikkita oyoqcha hosil qiladi va ularning biri chap, ikkinchisi o`ng me’dachaga boradi. Bu oyoqchalar ancha ingichka o‘tkazuvchi yo`llarga shoxlanadi miokardning ichki hujayralari bilan bevosita kontakt qiladigan Purkine tolalari bilan tugaydi. Me’dachalarning o‘tkazuvchi tizimida joylashgan avtomatiya markazlari — uchinchi tartibli peysmekerlar deyiladi. Shunday qilib, qo‘zg`alish Gis tutami oyoqchalari bo`yicha yurakning tepasiga qarab yo‘naltiriladi, keyin esa, u yerdan oyoqchalarning shoxchalari va Purkine tolalari bo‘yicha yurakning asosiga qaytadi. Buning natijasida, yurakning qisqarishlari ma’lum bir ketma-ketlikda amalga oshadi, ya’ni oldin bo‘lmachalar qisqaradi, keyin me’dachalarning tepasi va oxirida, ularning asoslari qisqaradi. Poyqiloterm hayvonlarda Gis tutami va Purkine tolalari bo‘lmaydi va ularda, qo‘zg`alish miokardning tolalari bo`ylab tarqaladi.
Yuqorida nomlari qayd qilingan, yurak ritmini yurg`izuvchilar bir-biriga bo‘ysingan holatda bo‘ladi. Yurakda avtomatiya gradienti mavjud bo‘lib, u o‘tkazuvchi tizimlarining turli strukturalarini sinusli-bo`lmachali tutamlardan uzoqlashishiga qarab, avtomatiya qobiliyatini susayishida namoyon bo‘ladi. Razryadlar soni sinusli-bo‘lmachali tutamda bir daqiqada, o‘rtacha 60-80 imp, bo‘lmachali-me’dachali tutamda — 40-50, Gis tutami hujayralarida — 30-40, Pur­kine tolalarida — 20 imp atrofida bo‘ladi.
Shunday qilib, yurakda avtomatiya markazlarining ma’lum bir tarxiyasi mavjud bo‘lib, bu hol V.Gaskellga yurak gradienti qonunini yaratish uchun asos bo‘lgan. Bu qonunga binoan, yurak bo‘limi sinusli-bo‘lmachali tutamga qanchalik yaqin joylashgan bo‘lsa, uning avtomatiyasi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Yurak avtomatiyasini baqaning ajratib olingan, ya’ni organizmdan qirqib olingan va Ringer eritmasiga solib qo‘yilgan yuragida yaqqol ko‘rish mumkin. Bunda, yurak bir necha soat va kunlar ham qisqarib turishi mumkin. Issikqonli hayvonlarda yurak avtoma­tiyasini kuzatish uchun yurak organizmdan kesib olinadi va uning aortasiga kanyula suqib quyiladi. Bu kanyula, ichiga fibrinsizlantirilgan qon yoki Ringer eritmasiga glyukoza qo‘shib solingan va yuqori ko‘tarib qo‘yilgan shisha idishga ulanadi. Bunda, Ringer eritmasi kislorod bilan to‘yintirilib, 37-38°C gacha isitiladi (Langendorf usuli). Bu idishdan yurak aortasiga kelayotgan suyuqlik ustunining bosimi ostida, aortaning yarimoysimon klapanlari yopiladi, natijada eritma yurakni qon bilan ta’minlovchi poralar arteriyalarga kiradi va oqibatda, yurak soatlab o‘z ritmida qisqarib turishi mumkin.