O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi a. D. Abdazimov, Е. O‟ljayev, N. N. Omonov

I
f
 = U / (R
f
 + R
n
), 
bunda U - manba kuchlanishi. 
Fotoqarshilikning sezuvchanligi S
f
uning xarakteristikasi I
f
 = f(f) ga muvofiq 
aniqlanadi: S
f
 = 

I
f
/

F, [mA/lm] 
Yorug‟lik ortishi bilan fotoqarshilikning sezuvchanligi kamayadi, manba 
kuchlanish oshirilishi bilan fototok miqdori o‟zgarmaydi. Ya‟ni to‟yingan tok hosil 

---

79 
bo‟ladi. Fotoqarshilik xarakteristikasining ana shu nuqtasi sezgirlik chegarasi 
hisoblanadi. 
Konstruktiv jihatdan fotoqarshiliklarning tuzilishi (2.4.2-rasm) shisha 
plastinka 5 ustiga qoplangan, yupqa yarimo‟tkazgich 4 (selen, kadmiy sulfid, 
qo‟rg‟oshin sulfid, talliy sulfid va shunga o‟xshashlar) fotosezuvchan qatlamdan va 
plastmassa qobiq 2 dan iborat. Yarim-o‟tkazgich qatlamining qarama-qarshi 
tomoniga fotoqarshilikni zanjirga ulovchi metall elektrodlar 1 mahkamlangan. 
Yorug‟lik yarim-o‟tkazgichga shisha oyna 3 orqali tushadi. 
2.4.2-rasm. Ichki fotoeffektli fotoo‟zgartkich prinsipial sxemasi 
Ventil fotoeffektli fotoelementning ishlash prinsipi yoritilgan yarimo‟tkazgich 
bilan metallning chala tiniq qatlami chegarasida elektr yurituvchi kuch (e.yu.k.) 
hosil bo‟lishiga asoslangan. Hosil bo‟lgan e.yu.k. ta‟siri ostida tashqi zanjirda 
elektr toki (fototok) paydo bo‟ladi. Ventilli fotoelementlar xarakteristikasi tashqi 
effektli fotoelement bilan fotoqarshilik orasida oraliq holatni egallaydi. 
LABORATORIYA QURILMASINING TUZILISHI 
Fotoqarshiliklarning xarakteristikalarini olish uchun qurilma (2.4.3-rasm) 
yoritgich 1, fotoelement 4, elektromagnit rele 7 va signal lampachasi 8 dan iborat. 
Reostat 3 yordamida ta‟minlovchi kuchlanishni o‟zgartirib, yoritgichning yorug‟lik 
oqimini o‟zgartirish mumkin. 

---

80 
2.4.3-rasm. Fotoqarshiliklarning xarakteristikalarini olish laboratoriya 
qurilmasining elektr prinsipial sxemasi 
Yoritgichning ta‟minlovchi kuchlanish qiymati voltmetr 2 bilan, fototok 
qiymati va fotoqarshilikning ta‟minlovchi kuchlanishi milliampermetr 5 va 
voltmetr 6 bilan nazorat qilinadi. 
Ta‟minlovchi kuchlanish qiymatini o‟zgartirish mumkin bo‟lishi uchun 
fotoqarshilik 220V o‟zgaruvchan tok zanjiriga pasaytiruvchi transformator orqali 
ulanadi. 
ISHNI BAJARISH TARTIBI 
1. Laboratoriya qurilmasi tuzilishi va sxemasini o‟rganish. 
2. Qurilmani elektr manbaiga ulash. 
3. Reostat yordamida yoritish zanjirida kuchlanishni o‟zgartirish bilan olingan 
fototok 
qiymatlarini 
2.4.1-jadvalga 
kiritib, 
FSK-2 
ning 
volt-amper 
xarakteristikasini olish. 
4. Inersion xarakteristikasini (sezgirligi) olish (ishlab ketish vaqtining yoritish 
zanjiridagi kuchlanishga (yoritilishga nisbati). Buning uchun kuchlanish reostat 3 
yordamida fotoqarshilik ishlab ketishi sodir bo‟ladigan minimal qiymatga qo‟yiladi 

---

81 
(fotoqarshilikning ishlab ketishi zanjirga rele 7 orqali ulangan signal lampachasi 8 
ning yonishi bilan aniqlanadi). Minimal qiymat (ya‟ni, sezgirlik chegarasi) 
aniqlanib, fotoqarshilik ulab-o‟chirgichi o‟chirilib, qayta ulanadi va sekundomer 
ishlatib yuborilib fotoqarshilikning ishlab ketishi bilan o‟chiriladi. FSK-2 ning 
ishlab ketish vaqti kuchlanishning bir necha qiymatlari uchun aniqlanadi. 
5. Yuqoridagi tajribalarni FSK-G2 fotoqarshiligi uchun ham qaytarish. 
TAJRIBA NATIJALARI JADVALLARI 
2.4.1-jadval. FSK-2 fotoqarshiligi uchun 
U
0 
0 
2 
4 
6 
8 
10 
12 
I
f1 
I
f2
 
I
f3
 
I
fo‟rt
 
2.4.4-rasm. U = const bo‟lgandagi FSK-G2 ning volt-amper xarakteristikasi 
Hisoblab aniqlanadigan ko‟rsatkichlar:
Sezgirlik chegarasi U = 
Sezgirlik koeffisienti S = 

I
F
 o‟rt /

Uo = 
Inersionligi T = 

---

82 
2.4.2-jadval. FSK-G2 fotoqarshiligi uchun 
U
0 
0 
2 
4 
6 
8 
10 
12 
I
f1 
I
f2
 
I
f3
 
I
fo‟rt
 
2.4.5-rasm. U = const bo‟lgandagi FSK-G2 ning 
volt-amper xarakteristikasi 
Hisoblab aniqlanadigan ko‟rsatkichlar:
Sezgirlik chegarasi U = 
Sezgirlik koeffisienti S = 

I
F
o‟rt / 

Uo = 
Inersionligi T = 
BAJARILGAN ISH BO‟YICHA HISOBOT MAZMUNI 
1. Fotoo‟zgartkichlar va laboratoriya qurilmasi sxemalari va ular haqida qisqacha
ma‟lumot. 
2. Tajriba natijalari jadvallari. 
3. Fotoo‟zgartkichlarning volt-amper xarakteristikalari. 
4. Xulosa. 

---

83 
NAZORAT SAVOLLARI 
1. Qanday elementlarga fotoelementlar deyiladi? 
2. Ichki va tashqi fotoeffekt hodisasi deb nimaga aytiladi? 
3. Fotoo‟zgartkichlarning qanday turlarini bilasiz? 
4. Fotoelementlarning asosiy xarakteristikalari. 
 
Hisobotni bajardi _______________________"__"______ 20 __y. 
f.i.sh., imzo
Hisobotni qabul qildi ______________________"___"_____ 20 __y. 
f.i.sh., imzo