O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi a. D. Abdazimov, Е. O‟ljayev, N. N. Omonov

 
 
 
5 - LABORATORIYA ISHI 
IDISHDAGI SUYUQLIK SATHINI BARQARORLASH TIZIMINING
O‟TISH JARAYONI XARAKTERISTIKASINI OLISH 
ISHNI BAJARISHDAN MAQSAD: Avtomatik barqarorlash tizimsining 
tuzilishi va ishlashini o‟rganish, o‟tish xarakteristikasini olish. 
QO‟LLANILADIGAN JIHOZLAR: Ichki yonuv dvigateli karbyuratoridagi 
qalqovichli kameraning ishlash prinsipida ishlaydigan suv sathini avtomatik 
rostlash laboratoriya qurilmasi, sekundomer. 
UMUMIY MA‟LUMOTLAR 
Boshqarilayotgan kattalikning o‟zgarishiga, ya‟ni ishlash algoritmiga ko‟ra 
avtomatik tizimlar barqarorlovchi, dasturli, kuzatuvchi (taqlidiy) va o‟zi 
moslashuvchi tizimlarga bo‟linadi. 
Barqarorlovchi tizimlar boshqarilayotgan kattalikning talab qilinayotgan 
(belgilangan) qiymatini berilgan aniqlikda rostlab turush uchun xizmat qiladi. 
2.5.1-rasmda qalqovichli O‟O‟li idishdagi suyqlik sathini barqarorlovchi 
tizimning prinsipial sxemasi ko‟rsatilgan bo‟lib, u elektrodvigatel 1, suv nasosi 2, 
rezina naychalar bilan o‟zaro bog‟langan ikkita chap 3 va o‟ng 4 suyuqlik solingan 
idishlar, qalqovich 5 va kontakt 6 dan iborat. Qalqovich richag orqali ulovchi 

---

84 
kontaktlarga ta‟sir qiladi. Buning natijasida suv nasosi 2 ishga tushib chap 
idishdan suv o‟ng idishga naycha orqali o‟ta boshlaydi. O‟ng idishga suv sathini 
ko‟rsatib turuvchi shkala o‟rnatilgan. Idishdagi suv sathining o‟zgarishi tufayli 
qalqovich pastga yoki yuqoriga harakat qilib nasosni yurituvsi elektrodvigatelning 
ishlashini kontaktlarni ulash yoki uzish yo‟li bilan boshqarib turadi. Nasos 
ishlamay turganda o‟ng idish chap tomondagiga nisbatan yuqoriroq joylashganligi 
sababli suv o‟ng idishdan naycha orqali chap idishga oqib o‟ta boshlaydi va o‟ng 
idishdagi suv sathi pasaya boshlaydi. Qalqovich ham pastga tushib, richag orqali 
elektr yuritmani manbaga ulaydi. Nasos yana ishga tushib jarayon qaytariladi. 
Buning natijasida idishdagi suyuqlikning oldindan belgilangan sathi barqaror 
saqlanib turiladi. 
2.5.1-rasm. Idishdagi suyqlik sathini barqarorlovchi laboratoriya
qurilmasining sxemasi 
 
ISHNI BAJARISH TARTIBI 
1. Laboratoriya qurilmasining tuzilishi va ishlash prinsipi bilan tanishib 
chiqiladi. 
2. Chap tomondagi idishning yarmidan ko‟prog‟i suv bilan to‟ldiriladi. 
Ta‟minlash simini 12 V kuchlanishli o‟zgarmas tok manbaiga ulanadi. 
3. Barqarorlovchi avtomatik rostlash 
tizimsi (ART) ning o‟tish 
xarakteristikasi olinadi. Buning uchun ta‟minlash simini 12 V kuchlanishli 

---

85 
o‟zgarmas tok manbaiga ulanadi. Bunda suv nasos yordamida chap idishdan o‟ng 
idishga o‟tkazila boshlaydi. O‟ng idishdagi suv sathi belgilangan qiymatga 
yetganda qalqovich yuqori tomon surilib nasosning elektr yuritmasini o‟chiradi - 
elektr manbaidan uzadi. Ana shu vaqt davomida, ya‟ni, elektr yuritma ishga tushib, 
to manbadan uzilguncha o‟tgan vaqt mobaynida ma‟lum teng vaqt, masalan, har 3 
sekund oralig‟idagi sathning shkala orqali aniqlangan qiymatlari 6.1-jadvalga 
yoziladi. 
4. Kamida 3 takror o‟tkazilgan tajriba natijalarining o‟rtacha qiymatlari 
asosida sath rostlash jarayonining o‟tish egri chizig‟i quriladi. 
5. O‟tish jarayoni egri chizig‟ini tahlil qilish asosida rostlash jarayonining 
sifat ko‟rsatkichlari (rostlash vaqti - t
r
; o‟ta rostlash - G, %; jarayonning 
tebranuchanligi - n; sathning turg‟un holatdagi balandligi - H
tur
; sathning maksimal 
balandligi - H
max
) aniqlanadi va ma‟lum bir xulosaga kelinadi. 
2.5.1-jadval. Tajriba natijalari jadvali 
t,s 
H,mm 
t,s 
H,mm 
t,s 
H,mm 
 2.5.2-rasm. Barqarorlash tizimsining o‟tish jarayoni grafigi 

---

86 
O‟tish jarayoni grafigidan aniqlangan sifat ko‟rsatkichlari: 
H
max
- sathning max balandligi, H
max
=…..
H
tur
- sathning turg‟un holatidagi balandligi, H
tur
 =…. 
ζ 
- o‟ta rostlash, %:
%
100
rt
о
max



tur
H
H
H

n - yarim tebranishlar soni, n =…. 
t
r
- rostlash vaqti,
t
r=
….. 
BAJARILGAN ISH BO‟YICHA HISOBOT MAZMUNI 
1. Laboratoriya sxemasi va u haqida qisqacha ma‟lumot. 
2. Tajriba natijalari jadvali va o‟tish jarayoni xarakteristikasi. 
3. Barqarorlash tizimsining sifat ko‟rsatkichlari. 
4. Xulosa. 
NAZORAT SAVOLLARI 
1. Avtomatik rostlash tizimlari ishlash algoritmiga ko‟ra qanday turlarga bo‟linadi? 
2. Barqarorlash tizimsi deb qanday tizimga aytiladi? 
3. Programmali boshqarish tizimsi deb qanday tizimga aytiladi? 
4. Kuzatuvchi tizim deb qanday tizimga aytiladi? 
 
Hisobotni bajardi _______________________"__"______ 20 __y. 
f.i.sh., imzo
Hisobotni qabul qildi ______________________"___"_____ 20 __y. 
f.i.sh., imzo