O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti «Menejment» kafedrasi

Tayanch iboralar:
Aholi soni, doimiy va mavjud aholi soni, aholi soni dinamikasi 
ko`rsatkichlari, aholining tabiiy va mexanik harakati statistikasi, aholi 
migratsiyasi turlari, aholi migratsiyasining absolyut va nisbiy ko`rsatkichlari, 
o`rtacha umr ko`rish ko`rsatkichi, kelajakdagi aholi sonini hisoblash usullari. 
12.1. Aholi - statistikaning o`rganish ob’ekti 
Aholi (demografiya) statistikasi – ijtimoiy-iqtisodiy statistikaning eng 
qadimgi va muhim tarkibiy qismi bo`lib, u aholi yashash sharoitida yoki 
hayotida yuz bergan demografik hodisa va jarayonlarni statistik hisobga olish va 
tahlil qilish usullarini ishlab chiqadi va amaliyotda qo`llaydi. 
U ijtimoiy fan bo`lib, o`zining bilish jarayonida umuminsoniy falsafa va 
iqtisodiyot nazariyasi fanlariga suyanadi va aholini yashash qonuniyatlarini 
miqdor va sifat jihatlarini ifodalaydi. Bular aholining tabiiy va mexanik harakati, 
mamlakat hududlari bo`yicha joylanishi, takror paydo bo`lishi va uning ijtimoiy 
tuzilishi xaqidagi qonunlardir. Ilmiy ta’limotga asosan bu qonunlar zaminida 
jamiyatning ishlab chiqarish munosabatlari – iqtisodiy tuzumi yotadi. SHuning 
uchun bu qonunlar iqtisodiy tuzum bilan birgalikda o`rganilishi kerak. 
Har qanday davlat (tuzum)ning aholisi o`z tarkibi bo`yicha har xil bo`ladi 
va vaqt o`tishi bilan o`zgarib turadi. SHuning uchun aholining rivojlanish 
qonuniyatlari, uning tarkibini o`zgarishi va uning ko`p tomonlari konuret tarixiy 
sharoitlarni hisobga olgan holda o`rganilishi kerak. 
Mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o`tishi tufayli aholini, jamiyatda 
ro`y berayotgan jarayonlarni, turmush sharoitlarini statistik o`rganishga qiziqish 
yanada ortib bormoqda, chunki aholi birinchidan ishlab chiqarish jarayonining 
bevosita ishtirokchisi va ikkinchidan bu jarayon natijasining iste’molchisi xam 
hisoblanadi. 
Aholi statistikasining o`rganish ob’ekti ma’lum hududda yashovchi 
odamlar jamoasi hisoblanib, ular tug’ilishi va vafot etishi hisobiga o`zini-o`zi 
tiklab turadi. Bunda kuzatish birligi alohida odam, oila yoki uy xo`jaliklari 
bo`lishi mumkin. Aholi statistikasida statistik kuzatish ob’ekti bo`lib, 
odamlarning xar xil to`plamlari bo`lishi mumkin: barcha aholi (mavjud yoki 
doimiy yashovchi), aholining ayrim guruhlari (mexnatga layoqatli aholi, 
ishsizlar, nafaqaho`rlar, shahar yoki qishloq aholisi, erkak yoki ayollar va h.k.), 
yoshlar yoki aksincha, yoshi ulug’lar, yil davomida tug’ilganlar (yoki boshqa 
davr orasida) yoki vafot etganlar va h.k. Odatda kuzatish ob’ekti va birligi 
tadqiqot maqsadiga bog’liq holda tanlanadi. 

---

115 
Aholi statistikasining ma’lumot manbalari quyidagilardan iborat: aholi 
ro`yhati – aholi xaqidagi ma’lumotlarning birinchi va asosiy manbai bo`ib, u 
aholi haqida har tomonlama to`liq va aniq ma’lumotlarni beradi. Lekin umumiy 
aholi ro`yxatini o`tkazish – katta mehnat va mablag’ talab qiladigan jarayon 
bo`lgani uchun BMT statistik hay’ati uni har o`n yilda bir marta amalga 
oshirishni taklif qilgan. 
Ro`yhatga olishlar orasida esa mamlakatda yuz bergan demografik va 
ijtimoiy jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni joriy hisob yoki tanlama kuzatish 
ma’lumotlaridan olish mumkin. Aholining tabiiy va mexanik harakati haqidagi 
ma’lumotlar asosida har bir xududdagi yillik aholi sonini hisoblash mumkin. 
Aholini statistik o`rganish natijalari asosida turli xil ijtimoiy-iqtisodiy 
masalalar echiladi va aholi statistikasining vazifalari quyidagilardan iborat: 
- aniq hudud, moment va sharoitda aholi sonini aniqlash; 
- aholini mamlakatning ayrim hududlari bo`yicha joylanishini (zichligini) 
tahlil qilish; 
- aholi tarkibini (jisni, yoshi, millati, ijtimoiy holati, ma’lumoti, bandligi 
va h.k.) o`rganish; 
- aholini takror paydo bo`lishi (tug’ilish, vafot etish, tabiiy o`sish, 
nikohdan o`tish va uni bekor qilish) jarayonlarini o`rganish; 
- aholi migratsiyasi (ko`chib kelishi, ko`chib ketishi) jarayonlarini 
o`rganish; 
- aholi soni va tarkibi kelajagini bashoratlash va h.k.