O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti «Menejment» kafedrasi

 
12.2. Aholi soni statistikasi 
Statistikaning eng muhim birlamchi vazifalaridan biri aholi sonini va 
uning mamlakat hududlari bo`yicha joylashishini o`rganishdan iborat. YUqorida 
aytilganidek, aholi soni haqidagi asosiy ma’lumot manbai bo`lib, aholi ro`yhati 
hisoblanadi va u aholi sonini ma’lum kun yoki ma’lum momentga (kritik 
momentga) nisbatan ifodalaydi. Ro`yhatlar orasida ma’lum aholi punktining 
aholisi soni avvalgi aholi ro`yxati ma’lumotlari va aholining joriy hisobi, 
ularning tabiiy va mexanik harakati ma’lumotlari asosida hisob-kitob qilish yo`li 
bilan balans sxemasi bo`yicha aniqlanadi: yil oxiridagi aholi soni=yil boshidagi 
aholi soni+yil davomida tug’ilganlar soni+kelganlar soni-o`lganlar soni-yil 
davomida ko`chib kelganlar soni. 
A
1
=A
0
+T+K
el
-O’-K
et
; 
Aholi sonini hisobga olish aholi yashaydigan punktlar bo`yicha amalga 
oshiriladi va u doim o`zgarib turadi. Aholi xaqidagi ma’lumot tenglashtirilgan 
vaqt – kritik moment deb ataladi. 
Bunda doimiy va vaqtincha yashaydigan aholi sonini bir-biridan ajratish 
lozim. 
Doimiy yashaydigan aholiga - hisob o`tkazilgan davrda qaerda 
bo`lishidan qat’iy nazar shu aholi punktida ro`yhatdan o`tgan va yashaydigan 
shaxslar kiradi. 
Bu ko`rsatkichlarni to`liq hisobga olish uchun vaqtincha yo`q bo`lganlar 
va vaqtincha yashayotganlar kabi ko`rsatkichlar bilan to`ldiriladi. 

---

116 
Vaqtincha yashayotganlarga doimiy yashash joyi boshqa punktda bo`lib, 
hisobga olinayotgan vaqtda shu punktga kelgan shaxslar (odatda 6 oydan 
oshmasligi kerak) tushuniladi. 
Vaqtincha yo`q bo`lganlar doimiy shu punktda yashab, lekin hisob 
vaqtida vaqtincha (odatda 6 oydan oshmasligi kerak) boshqa hududga ketgan 
shaxslar tushuniladi. Lekin bu qoidadan ba’zi bir cheklanishlarga yo`l qo`yiladi. 
Masalan, oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlari talabalari amalda o`quv joylaridagi 
doimiy aholi soniga qo`shiladi. 
Har qanday punktdagi aholi soni yil davomida sezilarli darajada o`zgarib 
turishi sababli, har xil ko`rsatkichlarni hisoblash maqsadida statistikada 
aholining o`rtacha yillik soni aniqlanadi. 
Aholining o`rtacha yillik soni, odatda aholini yil boshidagi va yil 
oxiridagi sonini hisobga olgan holda o`rtacha arifmetik formula bo`yicha 
aniqlanadi: 
2
1
0
A
A
A


Aholining soni bir necha teng oraliqdagi muddatlar masalan, choraklar 
bo`yicha berilgan bo`lsa, u holda o`rtacha xronologik formula bo`yicha 
aniqlanadi: 
1
2
1
...
2
/
1
3
2
1





П
A
A
A
A
A
П
; 
Mamlakat aholisi uning hududi bo`yicha joylanishi nuqtai nazardan 
shahar aholisi va qishloq aholisiga bo`linadi. SHahar aholisiga shaharlarda va 
shahar ko`rinishidagi posyolkalarda yashovchi, qishloq aholisiga esa qishloq 
joylarida yashovchi barcha shaxslar kiradi. (Aholini bunday shahar va qishloq 
aholisiga ajratishni, ularni ishlab chiqarish belgisi bo`lgan mehnat xarakteriga 
qarab: qishloq xo`jaligida va unda bo`lmagan aholiga ajratish bilan 
almashtirmaslik lozim). U yoki bu aholi punktini shaharga kiritish qonun bilan 
belgilanadi. 
O`zbekiston aholisi soni 2004 yil 1 aprelda 25 670 ming kishini tashkil 
etdi. Ularning 60 foizdan ortig’i qishloq aholisi tarkibiga 40 foizga yaqini esa 
shahar aholisi tarkibiga kiritilgan. 
Aholi umumiy soni bo`yicha O`zbekiston MDH davlatlari ichida Rossiya 
va Ukrainadan so`ng uchinchi o`rinda turadi. Aholi zichligi 1 km
2 
ga 54,4 
kishini (2004 y.) tashkil etdi. O`zbekistonda Markaziy Osiyo mintaqasining 40 
foiz aholisi yashaydi. 
O`zbekistonning o`ziga xos demografik xususiyati shundaki, bu erda 
aholining o`sish sur’atlari yuqori. Keyingi yillarda aholi tabiiy o`sishining bir 
qadar pasayishiga qaramasdan, respublikamizda bu ko`rsatkich MDH davlatlari 
orasida eng yuqori ko`rsatkichlardan biri bo`lib qolmoqda. 
SHunday qilib:
DA=MA-VYa+VY 
MA=DA+VYa-VY 
DA – doimiy aholi soni 
MA – mavjud aholi soni 
VY – vaqtincha yo`q bo`lgan aholi soni 
VYa – vaqtincha yashayotgan aholi soni 

---

117 
Masalan, «A» shahri bo`yicha quyidagi ma’lumotlar mavjud (ming kishi): 
1) yil boshida mavjud aholi soni - 315 
2) shulardan vaqtincha yashayotgan shaxslar soni – 11 
3) vaqtincha yo`q bo`lgan shaxslar soni – 19 
4) yil oxirida shaharda doimiy yashovchilar soni – 307 
5) shulardan vaqtincha yashayotganlar soni – 12 
6) yil oxirida vaqtincha yo`q bo`lganlar soni – 18 
U holda:
1) DA yil boshida=315-15+19=323 ming kishi 
2) DA yil oxirida=307-12+18=313 ming kishi 
3) DA soni o`zgarishi = - 10 ming ishi 
4) MA yil boshida=323+11-19=315 ming kishi 
5) MA yil oxirida=307+12-18=301 ming kishi 
6) MA soni o`zgarishi = - 14 ming kishi 
Bunda aholining yil boshi va oxiridagi ikki xil sonini hisoblashdan 
maqsad, har xil ijtimoiy-iqtisodiy ko`rsatkchilarni aniqlash hisoblanadi: ularga 
uy-joy, bog’cha-yasli, o`quv yurtlari binolari va kasalxonalarni qurishda har bir 
aholi yashaydigan punktning doimiy aholisi sonidan, shaxar transportini 
to`xtovsiz ishlashini va kunlik oziq-ovqat bilan ta’minlash maqsadida mavjud 
aholi sonidan kelib chiqishi kerak. 
Ijtimoiy-iqtisodiy 
sharoit 
aholining 
hududlar bo`yicha tarqalishini va ayrim hudud yoki administrativ birliklar 
bo`yicha soni va zichligi aniqlanadi. Zichligini aniqlash uchun shu xududda 
yashovchi aholi sonini hudud kengligiga (km
2
) bo`lib aniqlanadi. Masalan, 
O`zbekiston bo`yicha bu ko`rsatkich 2004 yilda o`rtacha 54,4 kishi (25,6 ming 
kishi/447,300 km
2
)ga teng bo`lgan. Lekin bu ko`rsatkich mamlakatning ayrim 
xududlari bo`yicha bir-biridan keskin farq qiladi.