O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. Tojiev, I. Ne’matov, M. Ilxomov

Sanitar qayta ishlash. Bu omil maxsus qayta ishlov berish usulining 
asosini tashkil etib, u fuqarolarni radioaktiv, zaharlovchi moddalar va bakterial 
tumanlar bilan zararlanishning oldini olishda qo‘llaniladigan har tomonlamali 
omillaridan tashkil topgan. 
 

---

Sanitar qayta ishlash, qisman va to‘liq turlarga bo‘linadi. Qisman sanitar 
qayta ishlash - barcha kiyim-kechak, yakka tartibdagi himoya vositalari, ochiq 
qolgan terilarni mexanik usulda tozalash hisoblanadi. 
To‘liq sanitar qayta ishlash - tana a’zolarni zararsizlantiruvchi usullarni 
qo‘llash (yuvish, dezinfektsiya qilish) tushuniladi. Bu barcha tana-a’zolarimizni, 
kiyim-kechak, himoya vositalar va boshqalarni zararsizlantirish maqsadida 
qo‘llaniladi. Bu usul bo‘yicha shikastlangan hududdan chiqqan fuqarolar, ishchi-
xizmatchilar, tuzilmalar jalb qilinadi. 
To‘liq sanitar qayta ishlash omili maxsus qurilgan yuvinish shaxobchalarida 
amalga oshiriladi. Bunda fuqarolar bir tomondan kirib, kiyim-kechak, himoya 
vositalarini echib, yuvinib, og‘iz, ko‘z ichlarini zarasizlantirib, ikkinchi tomondan 
dozimetrik, kimyoviy tekshiruvdan o‘tib, so‘ngra toza kiyim-kechak kiyishadi 
hamda ikkincha dozimetrik ko‘rikdan o‘tiladi. 
Zararlangan kiyimlar, himoya vositalari, maxsus usullar yordamida 
zararsizlantiriladi.
Shikastlangan hududdan chiqishda yuqorida aytilgan muolajalar yuqori 
saviyada o‘tkazilsa zararlanish miqyosi shuncha kichik va talofatlarga uchrashning 
oldi olingan bo‘ladi. 
 

---

7.4. Ish joylarni, uylarni, oziq-ovqatlarni zararsizlantirish 
 
Zamonaviy qirg‘in qurollarining shikastlantiruvchi zarrachalarini 
zararsizlantirish omillari, yakka tartibdagi himoya vositalarini kiygan holda va 
jarayonni olib borish qoidalariga qattiq rioya qiligan holda olib borilishi shart. 
Radioaktiv zararchalar bilan zararlangan uylar va jihozlarni 
zararsizlantirishdan oldin quruq holda tozalanib, keyin xo‘l lattalar bilan artiladi. 
Binolarning tashqi taraflarini dezaktivatsiya qilishda suv bosimi bilan yuviladi. 
Uylarning ichida germetik idishlarda saqlangan oziq-ovqatlarni dezaktivtsiya 
qilish faqat idish usti suv bilan yuvib tozalanadi. Qog‘oz va boshqa narsalarda 
saqlanadigan mahsulotlar tozalan-ganda, oldin idish latta bilan artiladi, suv bilan 
yuvib, keyin quritiladi. Ustidagi qog‘oz qurigandan keyin ichidagi mahsulot toza 
idishga solinadi va dozimetrik ko‘rikdan o‘tkaziladi. 
Germetik bo‘lmagan idishlarda saqlangan mahsulotlar (go‘sht, pishloq, 
margarin, saryog‘)ni dezaktivatsiya qilishda o‘sha mahsulotlarning sirtqi qavatini 
(3 mm-gacha) kesib tashlanadi. Ho‘l mevalarni tozalashda esa ko‘p marta suv 
bilan yuvish orqali tozalab, so‘ngra qaynatiladi. Suyuq mahsulotlarni (yog‘ va 
shunga o‘xshaganlarni) cho‘ktirish orqali tozalanadi. Sutlar qatiq mahsulotlariga 
o‘tkaziladi. 
Suvni esa filtrlash orqali tozalash mumkin. Quduqdagi suvlarni tozalashda, 
ichidagi suv bir necha marta olib tashlanadi hamda quduq atrofidagi tuproqlar (5-
10 sm. qalinlikda) olib tashlanadi. 
Dezaktivatsiya qilingan hamma oziq-ovqat mahsulotlari va suv dozimetrik 
ko‘rikdan o‘tkazilishi shart. Agar ba’zi mahsulotlarni dezaktivatsiya qilib 
bo‘lmasa, ularni bir joyga yig‘ib, tabiiy zararsizlantirishga qo‘yiladi. 
Agar yuqorida aytilgan mahsulotlar zaharli moddalar bilan yoki biologik 
vositalar bilan zararlangan bo‘lsa, u holda degazatsiya va dezinfektsiya qiluvchi 
moddalar (xlorli ohak, xloramin, formalin va boshqa moddalar) ishlatiladi. 
Zararlangan joylarni zararsizlantirish ishlar tamom bo‘lgandan so‘ng har bir 
 

---

fuqaro to‘lik sanitar qayta ishlovdan o‘tishi kerak. Bu muolaja hammomlarda, 
dushxonalarda yoki maxsus yuvinish joylarida amalga oshirish kerak. Bu joylarda 
zararlangan kiyim-kechaklar, himoya vositalari, bir joyga echilib, keyin 
yuviniladigan xonaga kiriladi va sovun, mochalka bilan hamma teri ustilari 
zarasizlantiriladi. Yuvinib bo‘lgandan so‘ng dozimetrik ko‘rikdan o‘tiladi va yangi 
zararsizlantirilgan kiyim-kechak kiyiladi, hamda ikkinchi dozimetrik ko‘rikdan 
o‘tiladi. Mana shunday muolajalardan o‘tgan fuqaro, zararli ta’sirlar talofatlariga 
uchramaydi va uni oldini olgan bo‘ladi.