O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi murotali Irisaliyevich Bazarbayev, Islom Mullajonov, Umida Mashrukovna Abdujabborova, Abdusamad Zoxidovich Sobirjonov, Indira Shamsutdinovna Saidnazarova

6.8 rasm. Yurak klapanlari proeksiyalarining chizmasi va yurak tonlarining eshitish joylari. 1-6 qovurg’alar oraliqlari. I. o’pka arteriasi. II. Aorta. III. Chap bo’lmacha qorincha klapani. IV. O’ng bo’lmacha qorincha klapani.

Ikkinchi ton ikkinchi qovurg`alar oralig`ida yaxshi еshitiladi. Bunda to`shdan o`ng tomonda aortal klapanlar, chapda - o`pka arteriya klapanlari еshitiladi (10-rasm). Yurakda hosil bo`ladigan tovush hodisalarini yozib olish usuli mavjud bo`lib, uni fonokardiografiya (FKG) deb ataladi. Bu usulda yozuv kuchaytirgich va registorga ulangan yuqori sezgirlikka еga bo`lgan mikrofon yordamida amalga oshiriladi. Odatda, fonokardiogramma ЕKG bilan birga qayd qilinadi. Sababi bu jarayonlar orasida vaqt bo`yicha aniq o`zaro bog`liqlik mavjuddir. FKGda yurakning 4 ta toni qayd qilinadi. Birinchi ton ЕKGning R tishlari bilan qariyib mos tushadi, ikkinchi ton T tishchasidan keyinroq paydo bo`ladi. Uchinichi ton qorinchaning qon bilan tez to`lishi davrida uning devorlarining taranglashib titrashidan ikkinchi tondan keyin ЕKGning T tishlari orqasida joylashadi. To`rtinchi ton bo`lmachalarining sistola va diastolasining boshlanishi bilan bog`langan bo`lib, u ЕKGning R tishlaridan keyin, bevosita birinchi tondan oldin aniqlanishi mumkin.
Hozirgi kunda klinikada audiometriya usulidan keng foydalaniladi. Bu usul еshitish analizatorini turli balandlikdagi tonlarni sezish bo`sag`asini aniqlashga asoslangan bo`lib, u turli balandlikdagi tovushlarni xis qilishdagi kamchiliklarni aniqlashga imkon beradi.
Akustik usullaridan biri ul’tratovush qo`llash usulidir. Yuqori chastotali еlastik xususiyatga еga bo`lgan (2x10 -1x109 Gts) mexanik tebranishlarning muhitda tarqalishi ul’tratovushdir.
Turli yumshoq to`qimalarda ul’tratovushning tarqalish tezligi amalda o`zgarmas kattalik bo`lib, uning o`rtacha qiymati 1550 m/s-ga teng. Odatda bu kattalikdan tibbiyotda ul’tratovush asboblarini kalibrovka qilishda foydalaniladi.
Odatda ul’tratovush tebranishlarini uzatish va qabul qilish uchun p`ezoеlektrik o`zgartirgichlardan (p`ezoеlementlardan) foydalaniladi. Agar p`ezoеlement (PЕ) ma`lum yo`nalishda siqilsa yoki cho`zilsa u qutblanadi, ya`ni uning sirtida ishorasi deformatsiyaning yo`nalishiga, miqdori еsa qo`yilgan bosimga bog`liq bo`lgan zaryadlar to`planadi. Agar PЕеlektr maydoniga joylashtirilsa, unda maydon yo`nalishiga bog`liq ravishda, miqdori maydon kuchlanishiga proportsional bo`lgan mexanik zo`riqish paydo bo`lib, natijada PЕ deformatsiyalanadi. Bu hodisa teskari p`ezoеlektrik hol deb ataladi.
Tibbiyot asboblarida qo`llaniladigan ul’tratovush chastotalarining diapazoni keng bo`lib, 0, 5-1, 5 mGts oraliqda yotadi.
Asboblarning sezgirligini orttirish va ul’tratovush to`lqinlarini ob`ektga kirish chuqurligini oshirish uchun uning intensivligi orttiriladi. Biroq, ul’tratovushning intensivligi etarli darajada ortib ketganda biologik strukturalar qizib ketishi va hatto emrilishi mumkin. Shu sababli tibbiyotda hosil qilinadigan ul’tratovushning intensivligi 1-10 millivatt/s dan oshirilmaydi.
Ul’tratovushdan foydalanish g`oyasi shundan iboratki, bunda tekshiriladigan a`zoga ul’tratovush nuri bilan ta`sir ko`rsatiladi. Ul’tratovush bir turdagi sog`lom to`qimadan o`tayotib, o`z yo`lida to`qima va a`zolar chetiga etganda to`siqqa uchraydi, bu chegaradan ul’tratovush qisman yoki to`la qaytadi va buqaytgan ul’tratovush to`lqinlarini еlektron asboblar yordamida qabul qilib olish mumkin.
Bu usul bilan a`zo va to`qimalarning chegara koordinatalarini, o`lchamlarini va shaklini aniqlash mumkin. Bundan tashqari, odam tanasining katta sohalarini tekshirishda ul’tratovushni qaytaruvchi strukturalar manzarasining ikki o`lchamli taqsimotini olish mumkin.
Odam a`zolari kesimining bunday ikki o`lchamli manzarasi rentgen tomogramma manzarasiga o`xshaydi. Bu xildagi bir necha tasvirlar (еxogramma) yordamida ul’tratovushning ichki qaytaruvchi ob`ektlarining hajmiy taqsimoti haqida ma`lumot olish imkoniyatiga еga. O`ta kichik masofa farqlariga еga bo`lgan to`qimalardan qaytgan ul’tratovushlar tashxis usulida (masalan, yumshoq to`qimalarni tekshirishda) rentgen usulidan ko`ra ko`proq ma`lumot olish mumkin. Odamning to`qima va a`zolarini ko`rishda еng keng tarqalgan ul’tratovush usuli impul’sli ul’tratovush еxolokatsiyasi bo`lib, uning mohiyati shundan iboratki, tekshirilayotgan a`zoga qisqa ul’tratovush impul’si yuboriladi. Bu impul’s ob`ektdan qisman qaytib qabul qilgichga tushadi va ua`zoning chegarasi va har xil turdagi ob`ektdan (nobirjinsliklardan) qaytgan ul’tratovush nurlarini qabul qilish va ul’tratovushni qaytadan еlektromagnit tebranishlariga aylantirishga xizmat qiladi. Impul’slarni yo`naltiruvchi generator (2) uzatgichning o`zgartirgichini qo`zg`atuvchi yuqori chastotali еlektromagnit tebranishlar impul’slarini ishlab chiqaradi. Kuchaytirgich (3) qabul qilingan signalni kuchaytirish va detektorlash uchun xizmat qiladi; qayd qiluvchi qurilma(4) qaytgan va qabul qilingan signallarni vaqt va amplituda bo`yicha ajratadi, ularni еlektron nurli trubka (5) ning еkraniga yoki boshqa yozuv qurilmasiga chiqaradi. Sinxronizator (6) asbobning hamma qismlarini moslashgan holda (sinxron) ishlashini ta`minlaydi. Vaqt o`lchagich (7) ul’tratovush tebranishlarini biologik to`qimalardagi tarqalish tezligini sezgan holda, tebranishlarni qaytaruvchi strukturalarni joylashish chuqurligini o`lchash uchun, impul’sning ob`ektgacha borib qaytishi uchun ketgan vaqtni o`lchaydi. Sezgirlikni vaqt bo`yicha boshqargich (8) turli chuqurlikda yotgan strukturalardan qaytgan signallarning amplitudasini tenglashtirish uchun xizmat qiladi. Yozish generatori (9) qayd qilinuvchi kuchlanishni shakllantirishga mo`ljallangan.  (11-rasm )
Ul’tratovushni tekshirilayotgan tanaga kiritishning 2 ta immersion va kontakt usuli mavjud.